Podróż jako motyw i pretekst do przekazania przesłań oświeceniowych autorów.

Podróż to bardzo ważny motyw w literaturze oświecenia – lecz nie tylko, ma olbrzymie znaczenie także w literaturze późniejszej. Chętnie wykorzystują go także współcześni autorzy – wiadomo, podróż pozwala zastanowić się nad wieloma sprawami, spojrzeć z dystansu na siebie i otaczający świat. Często koniec podróży staje się początkiem nowego etapu w życiu bohaterów – podróżników; pewną cezurą. A sam temat – no cóż, jest chyba nie do uniknięcia…

 

Jak zacząć?

Można zacząć od uwydatnienia roli tego motywu (nie tylko w literaturze oświecenia).

Przykład

Podróż może być sposobem na poszerzenie swojej wiedzy o świecie i horyzontów myślowych. Jest dobrą okazją do tego, by lepiej poznać samego siebie, sprawdzić się w trudnych warunkach, przekonać się, ile jesteśmy w stanie znieść, jakie przeszkody pokonać. W czasie podróży łatwiej przychodzi bohaterom snucie refleksji i wyciąganie wniosków z dotychczasowych doświadczeń. Nierzadko podróż kończy się przemianą wewnętrzną bohatera – oczywiście zmianą na lepsze. Bohater staje się człowiekiem dojrzalszym, lepszym, bardziej świadomym albo miej naiwnym. Podróżując, zdobywamy doświadczenia, które mogą zaprocentować w przyszłym życiu. Lecz wędrówka jest także wartością samą w sobie – rozwija i pozwala podejmować ryzykowne przedsięwzięcia. Nic dziwnego, że motyw podróży tak często pojawia się w literaturze oświecenia.


Co w rozwinięciu?

Przywołaj utwory, których bohaterowie odbywają podróże. Weź pod uwagę:

  • Jakie znaczenie dla osobowości bohatera ma odbyta podróż?
  • Czego go nauczyła, jaki pozostawiła po sobie ślad w jego psychice?
  • Czy jej efektem była przemiana wewnętrzna bohatera?
  • Jaki był cel tej podróży?
  • Czy bohater podróżował sam? Jeśli tak, to dlaczego? Czy był to wybór czy zbieg okoliczności?

Kandyd Woltera

Celem podróży Kandyda jest odnalezienie ukochanej Kunegundy, z którą rozdzielił go zły los, a konkretniej wściekłość rodziców dziewczyny. Podróż jest długa i obfituje w liczne niebezpieczeństwa, np. trzęsienie ziemi. Cel został jednak osiągnięty – bohater odnalazł swoją ukochaną, której los także nie szczędził trudnych chwil i traumatycznych przeżyć. Gdy zakochani w końcu się spotykają, śliczna niegdyś Kunegunda jest zniszczoną, brzydką kobietą.

W tej podróży towarzyszą Kandydowi (którego imię oznacza mniej więcej tyle, co naiwny) dwaj filozofowie – antagoniści: Pangloss, który wierzy, że wszystko ma swój cel i wszystko dzieje się jak najlepiej na tym najlepszym z możliwych światów oraz manichejczyk – pesymista Marcin, który twierdzi, że świat został stworzony po to, „abyśmy się wściekali”. Nie bez znaczenia jest także osobowość Kakamba, sprytnego relatywisty moralnego.

Kandyd jest odpowiedzią Woltera na List o Opatrzności Jeana-Jacques’a Rousseau i filozofię optymizmu Wilhelma Gottfrieda Leibniza – ta zostaje ośmieszona. Wolter konsekwentnie obnaża wszystkie jej słabości i niedociągnięcia. Opowieść kończy się właściwie pesymistycznie (choć oczywiście zakończenie powiastki można interpretować jako nie najgorsze – Kandyd, do tej pory niepewny i pozbawiony własnego zdania, miotający się między wielkimi indywidualnościami, Panglossem i Marcinem, odnalazł w końcu swoją drogę życiową. Postanawia zająć się uprawą własnego ogródka (dosłownie i w przenośni). Jednak przyjaciele, którzy pozostają razem z nim, sprawiają wrażenie zrezygnowanych. Marcin mówi: Pracujmy, nie rozumując (…) To jedyny sposób, by uczynić życie znośnym.

Pamiętaj,
że Kandyd jest powiastką filozoficzną, czyli niewielkich rozmiarów utworem pisanym prozą, służącym do walki z nietolerancją, zacofaniem i… wrogami. Wolter jest najsławniejszym autorem powiastek filozoficznych; oprócz Kandyda jest autorem takich powiastek, jak Zadig, Prostaczek, Tak się toczy światek. Świat przedstawiony w powiastkach był tak konstruowany, by ilustrował pewną tezę. Powiastka nie jest zwierciadłem świata rzeczywistego, lecz jego interpretacją.

Kubuś Fatalista i jego pan Denisa Diderota

Podróż Kubusia i jego pana po Francji jest okazją do lepszego poznania siebie i zdobycia doświadczeń. Nie jest to podróż daleka, ale ważna i pouczająca. Bohaterowie podczas swojej wędrówki spotykają wielu ludzi, poznają ich historie. W trakcie tej wędrówki Kubuś buduje swój system filozoficzny, oparty na przekonaniu, że wszystko jest zapisane tam na górze. Ma okazję sprawdzić swój system i zweryfikować go. Ta podróż kształtuje postawy obu bohaterów i wyrabia w nich takie cechy jak umiejętność radzenia sobie w trudnych sytuacjach i właściwej oceny innych ludzi.

Podróże Guliwera Jonathana Swifta

Bohater tej powieści trafia do fantastycznych krain – do państwa liliputów i państwa olbrzymów. Dzięki tej podróży stał się bardziej tolerancyjny i otwarty i mniej egocentryczny. Szanuje odmienność innych ludzi. Ta podróż sprawiła, że zupełnie inaczej spojrzał na świat zwyczajnych ludzi.

Przypadki Robinsona Cruzoe Daniela Defoe

Czy człowiek rzucony przez los na bezludna wyspę może przetrwać? Okazuje się, że tak. Robinson to człowiek zaradny, energiczny, pełen optymizmu i wiary w siebie. Pokonuje samotność, niewygody i niebezpieczeństwa. Jego zwycięstwo nad samym sobą i trudnościami w zaklimatyzowaniu się na wyspie to przede wszystkim wielki triumf rozumu.

Uwaga! Robinson Cruzoe to doskonały przykład nowego typu bohatera w literaturze – tak naprawdę ten dzielny podróżnik jest przecież mieszczaninem z krwi i kości. Jest po mieszczańsku praktyczny, zapobiegliwy i gospodarny. Nawet na bezludnej wyspie nie potrafi (na swoje szczęście) wyzbyć się tych cech.

Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego

Podróż została tu ukazana jako taki etap w życiu, który kształtuje osobowość i charakter, sprawia, że podróżnik jest o wiele bogatszy w doświadczenia i ma większy dystans do rzeczywistości. Przed podróżą bohater nie różni się niczym od typowego młodego Sarmaty – jest próżny, pusty, skłonny do awantur i rozrywkowego trybu życia. Po zakończeniu tej wędrówki trafia do rodzinnego majątku i zostaje wzorem cnót obywatelskich, zwolennikiem reform i służby ojczyźnie. Mamy więc do czynienia z ogromną (wręcz nieprawdopodobną) przemianą wewnętrzną bohatera. Traktuje podległych mu chłopów jak równe sobie pod względem moralnym istoty, nie wykorzystuje ich i nie zmusza do pracy ponad siły. Jest przekonany, że gdy chłopi do tego dojrzeją, będzie można uwolnić ich od poddaństwa. Po powrocie do majątku – podobnie jak stworzony przez Woltera Kandyd – postanawia zająć się uprawą własnego ogródka. Jego postępowe idee nie znajdują uznania w oczach szlachty, bohater postanawia więc zaprowadzić je tylko we własnym majątku. Mimo wszystko jego decyzja nie wydaje się tak gorzka, jak ta podjęta przez bohaterów Kandyda. Decyzja Doświadczyńskiego jest po prostu rozsądna; świadczy o tym, że bohater zaczął kierować się „oświeceniowym” rozumem.

 

Oświeceniowe utopie

Koniecznie zwróć uwagę na utopijne krainy – ważny etap w podróżach oświeceniowych bohaterów. Czy zauważasz jakieś podobieństwa w ustroju panującym na każdej z wysp? Czemu miało służyć wprowadzenie takiego wyidealizowanego miejsca? Zastanów się nad tymi kwestiami.

Nazwa „utopia” pochodzi od tytułu dzieła Tomasza Morusa, który przedstawił idealną społeczność zamieszkującą wymyśloną wyspę Utopię. Twórcy, którzy opisywali idealne społeczeństwa często wplatali w te opisy elementy pochodzące z epoki, w której żyli.

Guliwer trafia do królestwa koni, kraju Houyhnhnmów – panuje tam wzorowy ustrój i szczęście. Kandyd z kolei spędza pewien czas w Eldorado, krainie bogactwa i niewyobrażalnego dobrobytu. Złoto mieszkańcy tej wyspy nazywają błotem, zaś brylanty – kamykami. Panujący tam król jest monarchą oświeconym, dba o szczęście poddanych. Wielkim poważaniem cieszą się tam uczeni. Kandyd jest zaskoczony już pierwszymi chwilami w Eldorado – okazuje się, że nie musi płacić za posiłek w gospodzie; gościna w tym miejscu jest bowiem darmowa. Mikołaj Doświadczyński ma sposobność gościć na wyspie Nipu. Żyjący tam ludzie cenili spokój, harmonię, życie zgodne z naturą. Spokojni i życzliwi, trudnili się pasterstwem i rolnictwem. Czerpali olbrzymią satysfakcję z pracy, która zapewniała im szczęście i godziwy byt. Nie znali głodu i cierpienia; obce były im także takie pojęcia, jak: choroba, kłamstwo, zło, zdrada, pochlebstwo, kradzież. Najważniejszym czynnikiem ludzkiej egzystencji był rozum. Dzięki rozmowom z mistrzem Xaoo, tamtejszym mędrcem, Doświadczyński ma okazję docenić doskonałość tego pozornie prostego i naiwnego ustroju, gdzie wszyscy mają równe prawa i praktykują podstawowe cnoty: miłość, zgodę i sprawiedliwość. W nipuańskiej utopii Krasicki wyraził własny ideał społeczeństwa, zainspirowany w dużej mierze przez koncepcje Rousseau. To społeczeństwo nieskażone wpływami cywilizacji. W koncepcji Krasickiego znajdziemy także ślady polskiej tradycji ziemiańskiej i oświeceniowego pacyfizmu.

 

Jak zakończyć?

Zastanów się, czego uczą nas powieści oświeceniowe, w których jednym z najważniejszych motywów jest podróż.

Przykład

Oświeceniowe powieści uczą nas, że nie wolno iść na łatwiznę. Bohaterowie tacy jak Kandyd, Guliwer czy Mikołaj Doświadczyński nie wybierają przecież „nieprawdziwego” życia w idealnych krainach, mimo zachęty ze strony mieszkańców, lecz wracają w swoje rodzinne strony. A tam – w świecie bardzo od ideału dalekim – realizowanie utopijnych idei jest bardzo trudne (doskonale widać to na przykładzie Mikołaja Doświadczyńskiego). Mimo to podejmują wyzwanie. Te dzieła uczą nas także innej istotnej rzeczy – że ważny są spryt i umiejętność radzenia sobie w podbramkowych sytuacjach, ale trzeba je umieć pogodzić z wiernością swoim zasadom i ideałom.

 

Oświeceniowe utopie

  • wyspa Nipu (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki)
  • Eldorado (Kandyd)
  • królestwo koni, kraj Houyhnhnmów (Podróże Guliwera)

Uwaga!

  • Pobyt w fantastycznych krainach charakteryzujących się idealnym ustrojem i wysokim poziomem moralnym to ważny etap w podróży (i w życiu) bohaterów oświeceniowych. Na początku istnienie takich krain wiecznego szczęścia oraz ładu społecznego i moralnego po prostu ich zdumiewa. Potem są pełni coraz większego podziwu. Rozmowy z mieszkańcami tych krajów i lokalnymi mędrcami wzbogacają ich i skłaniają do refleksji nad zepsuciem moralnym świata, z którego przybyli…
  • Te krainy to najczęściej wyspy położone w bardzo dalekim, trudno dostępnym miejscu, do którego można dotrzeć tylko przypadkiem. Mimo idealnych warunków do życia bohaterowie nie decydują się na to, by osiąść tam na stałe. Wracają do własnego, niedoskonałego świata.
  • Oświeceniowe utopie rysowały obraz wzorowo zorganizowanego społeczeństwa. Miały one silny związek z racjonalizmem i krytycyzmem. Duży wpływ na opisy tych fantastycznych wysp miały podróże i odkrycia geograficzne. Opisy idealnych krain są ostro skontrastowane z rzeczywistością, w której żyją bohaterowie.

Zobacz:

Guliwer, Doświadczyński, Robinson – bohaterowie powieści XVIII w.