Pieśń świętojańska o Sobótce Jana Kochanowskiego i Pan Tadeusz Adama Mickiewicza – porównaj dwa sposoby realizacji mitu arkadyjskiego. Odwołaj się nie tylko do prezentowanego fragmentu Pana Tadeusza, lecz także do innych znanych Ci urywków tego dzieła. Zastanów się, czy taka kraina może być atrakcyjna dla młodego człowieka z początku XXI wieku?
Jan Kochanowski
Panna XII
Wsi spokojna, wsi wesoła,
Który głos twej chwale zdoła?
Kto twe wczasy,kto pożytki
Może wspomnieć za raz wszytki?
(…)
Oracz pługiem zarznie w ziemię;
Stąd i siebie, i swe plemię
Stąd roczną czeladź i wszytek
Opatruje swój dobytek.
Jemu sady obradzają,
Jemu pszczoły miód dawają;
Nań przychodzi z owiec wełna
I zagroda jagniąt pełna.
On łąki, on pola kosi,
A do gumna wszystko nosi.
Skoro też siew odprawiemy,
Komin wkoło obsiędziemy.
Tam już pieśni rozmaite,
Tam będą gadki pokryte,
Tam trefne plęsy z ukłony,
Tam cenar, tam i goniony.
A gospodarz wziąwszy siatkę
Idzie mrokiem na usadkę
Albo sidła stawia w lesie;
Jednak zawżdy co przyniesie.
(…)
Zatym sprzętna gospodyni
O wieczerzej pilność czyni,
Mając doma ten dostatek,
Że się obędzie bez jatek.
Ona sama bydło liczy,
Kiedy z pola idąc ryczy,
Ona i spuszczać pomoże;
Męża wzmaga, jako może.
(…)
Dzień tu, ale jasne zorze
Zapadłyby znowu w morze,
Niżby mój głos wyrzekł wszytki
Wieśne wczasy i pożytki.
Adam Mickiewicz
Pan Tadeusz
Śród takich pól przed laty, nad brzegiem ruczaju,
Na pagórku niewielkim, we brzozowym gaju,
Stał dwór szlachecki, z drzewa, lecz podmurowany:
Świeciły się z daleka pobielane ściany,
Tym bielsze, że od ciemnej odbite zieleni
Topoli, co go bronią od wiatrów jesieni.
Wyjaśnienie zadania
Kluczowe jest tutaj słowo porównaj. Oznacza ono, że będziesz musiał znaleźć dla obu tekstów jakąś wspólną płaszczyznę odniesienia. No, i jest jeszcze druga część tematu, która odsyła Cię do własnych przemyśleń, doświadczeń, a może nawet marzeń… Będziesz mógł wykazać się twórczą inwencją i napisać coś od siebie, a nawet o sobie. Z pewnością musisz być też świadomy, że tak wychwalaną przez Kochanowskiego wieś można utożsamiać z Czarnolasem, w którym zamieszkał około czterdziestego roku życia, rezygnując z życia dworskiego. Wieś opisywana przez Mickiewicza to położone gdzieś nad Niemnem Soplicowo.
Warianty wstępu
Wariant 1
Zajmij się genezą pojęcia arkadia i funkcjonowaniem tego toposu. Możesz podać jego krótką definicję. Arkadia to miejsce, które istnieje naprawdę. To górska, lesista kraina w Grecji, w środkowej części półwyspu Peloponez, w starożytności opiewana przez poetę Wergiliusza jako kraina prostoty i szczęśliwości. Zamieszkiwali ją prości pasterze, spędzający czas na łonie przyrody.
Wariant 2
Skup się na autorach dzieł i kontekście biograficznym. Dwaj uznawani za najważniejszych, polscy poeci nie mogli w swoim dorobku literackim nie zawrzeć tego, co wszystkim kojarzy się z rdzenną polskością – sielankowym, zanurzonym w naturze życiem w wiejskim, szlacheckim domu. Kochanowski mieszkał w czarnoleskim dworku (który istniał naprawdę – tam poeta spędził ostatnie lata życia), zaś Soplicowo to kraina stworzona z wyobraźni, tęsknoty i wspomnień z gościny w wielkopolskich dworach. Koniecznie wspomnij o tej różnicy!
Wariant 3
Możesz zacząć od negacji tego, czym na początku XX wieku zachłysnęli się pisarze. Pamiętasz? Trzy razy M – miasto, masa, maszyna. Dziś, na początku XXI wieku wszyscy mamy dość miejskiego tłoku, spalin i industrializacji. I o ile sto lat temu masowo emigrowano ze wsi do miast, to dziś zaczyna się tendencja odwrotna. Być może sprawiły to najnowsze osiągnięcia techniki, telefonia komórkowa i internet, dzięki którym nie musimy być na łonie przyrody całkowicie odcięci od świata. Ale może właśnie dlatego warto zająć się modnym ostatnio tematem – urokami wiejskiego życia…
Warianty rozwinięcia
Wariant 1
Najprostszym sposobem będzie pogrupowanie pewnych charakterystycznych dla staropolskiej kultury szlacheckiej motywów, zachowań i zwyczajów. Można na przykład zacząć od opisu usytuowania, od okolicy, w jakiej się znajdują nasze arkadie.
Rytm przyrody jest osią, wokół której koncentruje się wiejskie życie, dlatego będzie się on przewijał nieustannie. Soplicowski dworek jest to spokojny, zaciszny, otoczony drzewami dom. Z Pieśni… wynika, że dwór czarnoleski również okalały pola, łąki, sady i lasy, a gdzieś niedaleko płynęła rzeczka. Z tego specyficznego usytuowania płynie obfitość darów natury, która zapewnia dobrobyt mieszkańcom Czarnolasu.
Kolejna kwestia to staropolska gościnność. Uwaga! Tu musisz odwołać się do znajomości fragmentów Pana Tadeusza niezamieszczonych pod tematem pracy! W Soplicowie jest mnóstwo gości, już w pierwszej księdze znajdujemy opis wieczerzy w zamku, na której jest mnóstwo „dam, starców i młodzieży”. Także Kochanowski był bardzo towarzyski – we wstępie do Pieśni świętojańskiej o sobótce jest mowa o tym, że obrzęd sobótki odbywa się z udziałem gości. A poza tym, skoro nawet czarnoleska lipa we fraszce Na lipę zaprasza serdecznie: „Gościu, siądź pod mym liściem”, to z pewnością gościnny musiał być jej właściciel.
Rozrywki i inne zajęcia: w Pieśni… mowa jest o łowieniu ryb, polowaniu, pracach gospodarskich przy oporządzaniu zwierząt i w polu. Niektóre z takich zajęć mogą stanowić formę rozrywki: Mickiewiczowska Zosia bardzo pielęgnuje swój ogródek, a także opiekuje się ptactwem domowym. Lubiane są rozrywki zapewniające kontakt z naturą, np. słynne polowanie na niedźwiedzia albo grzybobranie. Druga forma spędzania wolnego czasu to rozmaite uczty, biesiady, tańce (słynne: „Poloneza czas zacząć!”). W czarnoleskim dworku również nie brakuje tego rodzaju rozrywek:
Komin wkoło obsiądziemy,
Tam już pieśni rozmaite,
Tam będą gadki pokryte,
Tam trefne plęsy z ukłony
Tam cenar, tam i goniony.
(cenar i goniony to rodzaje tańca).
Ważne jest kultywowanie obyczajów. Sam obrzęd sobótkowy w wigilię świętego Jana, który był inspiracją do powstania pieśni, stanowi bardzo stary, jeszcze pogański obyczaj. Goście zjechali na imieniny gospodarza. W soplicowskim świecie, który odchodzi w przeszłość, zachowanie tradycji jest bardzo ważne i jest obecne w niemal każdym aspekcie życia. Mickiewicz uwiecznił w epopei mnóstwo szlacheckich zwyczajów i obyczajów:
- porządek ustawienia gości w czasie spaceru,
- zajmowanie miejsc przy stole według wieku i urzędu,
- kończenie pracy w polu zawsze o zachodzie słońca,
- podawanie czarnej polewki na znak odmowy przyjęcia oświadczyn,
- cała gama obyczajów myśliwskich i wiele jeszcze innych.
Znaczącą różnicą w przedstawieniu tych sielankowych krain jest nieustanne podkreślanie polskości w Panu Tadeuszu. Ma to oczywisty związek z okolicznościami powstania utworu: Mickiewicz pisał na obczyźnie, trawiony tęsknotą za „krajem lat dziecinnych”. Poza tym jednym z zadań utworu jest ocalenie polskiej tradycji od zapomnienia. Kochanowski nie zajmuje się wcale tą kwestią w Pieśni świętojańskiej o sobótce, ale z innych utworów znamy jego patriotyczny stosunek do kraju. Na koniec musisz jeszcze ustosunkować się do uroków wiejskiego życia, które zachwalają poeci. Możesz napisać, czy wieś to miejsce, w którym chciałbyś żyć, możesz przywołać jakąś współczesną lekturę, gdzie chwali się uroki wiejskiego życia. A jeśli bliższe jest Ci miasto, również możesz powołać się na jakąś lekturę.
Wariant 2
Cała zasadnicza część pracy może być napisana z Twojego osobistego punktu widzenia. Oznacza to, że możesz porównywać ze sobą Soplicowo i Czarnolas jako miejsca, w których ewentualnie miałbyś zamieszkać. Którą wieś wybrałbyś? Skupiasz się na tym, co Ci się podoba, a co nie za bardzo. Oczywiście musisz zawrzeć w pracy elementy porównania, ale możesz założyć, że te dwie odległe czasowo literackie wizje szlacheckiego dworku są do siebie bardzo podobne. O ile Kochanowski opisywał swoje „własne podwórko”, (nie stroniąc przy tym od idealizacji); to Mickiewicz tworząc Pana Tadeusza na obczyźnie, opisywał właściwie przeszłość i to co było typowe dla staropolskiego obrazu naszego kraju – a więc także dla czasów Kochanowskiego. Stąd przecież tak nagminnie stosowany w epopei epitet ostatni: ostatni zajazd, ostatni z rodu Horeszków (ale po kądzieli), ostatni, co tak poloneza wodził. Ma on podkreślać, że Soplicowo jest reliktem przeszłości. Można więc odnieść wrażenie, że Mickiewicz opisując soplicowską idyllę, inspirował się między innymi Pieśnią… Jana Kochanowskiego.
Tu również możesz posłużyć się kategoriami wyróżnionymi w pierwszej wersji. Oczywiście w tej wersji rozwinięcia należy założyć, że wręcz marzysz o życiu w wiejskiej sielance, bo inaczej trudno byłoby w kółko pisać, że nienawidzisz zbierać grzybów i nie interesuje Cię bliski kontakt z naturą.
Wariant 3
Całą pracę możesz oprzeć na koncepcji zasadniczej różnicy, która jest właściwa tym dwóm utworom. Ta różnica dotyczy faktu umiejscowienia w czasie i realności obrazów. Jan Kochanowski w pewnym momencie zrezygnował z dworskiego życia i przeniósł się na wieś – do Czarnolasu właśnie i wiódł w nim pogodny i spokojny żywot szlachcica – ziemianina. Oczywiście należy wspomnieć, że poeta idealizuje trochę wieś, ale widocznie ma ku temu powody – musi być rzeczywiście z takiego stylu życia zadowolony. Inaczej jest z Adamem Mickiewiczem. Romantyczny poeta nigdy tak naprawdę nie mieszkał na polskiej wsi, jedynie jakiś czas przebywał z wizytami w wielkopolskich dworach. Soplicowo jest więc miejscem wymyślonym, nieistniejącym. Na te fakty nakłada się jeszcze tęsknota Mickiewicza za ojczyzną – utwór był przecież pisany na emigracji w Paryżu i choćby dlatego jest w nim duży ładunek idealizmu.
Na podstawie tych różnic, niedotyczących przecież samych utworów, ale okoliczności ich powstania, możesz spróbować znaleźć cechy, które różnią obydwie wersje arkadyjskiej wsi. Oto one:
- Soplicowo wydaje się bardziej realne i o wiele bardziej dookreślone niż Czarnolas. Z czego to wynika? Kochanowski chciał stworzyć w swojej pieśni krainę mityczną. Nie zależało mu na realizmie. Atmosfery mitycznej dodają tej krainie jeszcze obrzędy związane ze starodawnym, pogańskim świętem sobótki.
- Mickiewicz zaś pragnął stworzyć krainę piękną i idealną, ale taką, w którą chce się wierzyć i o której chce się marzyć. Stąd taka mnogość osób, zwierząt, gawęd, obyczajów itp.
- Zwróć także uwagę na różnice w realizacji toposu arkadyjskiego. Z pewnością obu utworom wspólne jest to, co konstytuuje mit arkadii – kontakt z przyrodą i życie zgodne z jej rytmem. Reszta – wykazuje mało podobieństw. Mieszkańcy Czarnolasu przede wszystkim pracują, oto zajęcia gospodyni:
Ona sama bydło liczy,
Kiedy z pola idąc ryczy,
Ona i spuszczać pomoże;
Męża wzmaga, jako może.
Natomiast mieszkańcy Soplicowa wszystko traktują jako zabawę i rozrywkę. Oczywiście nie zapomnij napisać o tym, która wersja arkadii jest Ci bliższa i dlaczego.
Warianty zakończenia
Wariant 1
Możesz odwołać się do innych znanych Ci utworów z toposem arkadyjskim niekoniecznie w roli głównej. Wtedy możesz podkreślić, że skoro motyw ten pojawia się tak często w literaturze, to jest z pewnością bardzo atrakcyjny.
Wariant 2
Zwróć uwagę na ważną rolę tych opisów: ocalenia od zapomnienia staropolskiej tradycji, zwyczajów. Podkreśl, jak ważna jest znajomość korzeni i tradycji. Napisz, dlaczego jest ona tak istotna.
Wariant 3
Możesz podkreślić zasadniczą różnicę: Soplicowo przedstawiono jako „centrum polszczyzny”, a Czarnolas jest miejscem nieokreślonym przez żadne ramy czasowe i przestrzenne. To miejsce uniwersalne, które można umieścić w każdym czasie i przestrzeni.
Za to dostałbyś punkty
- Arkadia – znajomość pochodzenia nazwy, stworzenie krótkiej definicji.
- Odwołanie się do tradycji literackiej.
- Znajomość kontekstu biograficznego autorów.
- Pan Tadeusz:
– Przywołanie obyczajów szlacheckich opisywanych przez Mickiewicza: grzybobranie, polowanie, zajęcia gospodarskie.
– Piękno przyrody w słynnych opisach.
– Idealizacja, a nawet sakralizacja wiejskiego życia i ojczyzny (ważne!).
– Podkreślanie roli tradycji.
– Podkreślanie polskości. - Pieśń świętojańska o Sobótce
– Umiejscowienie utworu – Czarnolas.
– Obrzędy sobótkowe.
– Obfitość dóbr przyrody.
– Czarnoleska lipa.
– Harmonia życia z naturą.
- Pan Tadeusz:
Konteksty
- Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja – to portret wzorowego gospodarza, który jest naprawdę szczęśliwy, doglądając pracy w ogrodzie i w sadzie, żyje zgodnie z prawami natury.
- Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – ukazany tu został kolejny ważny dworek w literaturze polskiej – nadniemeński Korczyn.
- Przedwiośnie Stefana Żeromskiego – ważny dworek to także Nawłoć; jego mieszkańcy są przywiązani do tradycji szlacheckich, ale przez to zacofani i niechętni wszelkim (potrzebnym) zmianom i reformom.
- Ferdydurke Witolda Gombrowicza – dworek szlachecki w krzywym zwierciadle, bezlitośnie wykpiony.
- Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego (księga trzecia) – Mikołaj Doświadczyński, gdy ustatkował się i zmądrzał, zrozumiał, jak wielkim szczęściem jest gospodarowanie na roli.
Ważne pojęcie
Arkadia – kraina w środkowej części Peloponezu. W sielance greckiej i rzymskiej Arkadia stała się synonimem idyllicznej krainy rajskiego życia, prostego szczęścia i harmonii człowieka z naturą. Pozostała symbolem tych wartości także w utworach renesansowych, barokowych i oświeceniowych. Mówi się często: arkadyjski krajobraz (piękny, urzekający, pełen harmonii), arkadyjska szczęśliwość (życie niezmącone żadnymi troskami).
Zobacz:
Tradycje pogańskie czy chrześcijańskie w cyklu Jana Kochanowskiego Pieśń świętojańska o Sobótce?
Jaką wizję wsi prezentuje Jan Kochanowski w Pieśni świętojańskiej o Sobótce?