Kim jest podmiot liryczny?
- jest najważniejszym elementem konstrukcji wiersza,
- wcale nie musi być tożsamy z poetą,
- zawsze coś mówi – opowiada, opisuje, wyznaje, pyta, itd.
To ten ktoś, kto mówi w wierszu. Głos mówiący, „ja” liryczne utworu, nadawca monologu lirycznego.
Ważne! Nie pomylić go z autorem!
- Jeśli słowa utworu płyną z ust kozy – to koza jest podmiotem lirycznym.
- Jeśli swoje żale wylewa gruszka przed zanurzeniem w occie – to gruszka jest podmiotem lirycznym.
Rodzaje podmiotów
Ile osób mówi?
- Albo jedna (JA patrzę i czuję) – mamy wówczas do czynienia z podmiotem lirycznym indywidualnym.
- albo wiele (MY prosimy Cię, Panie) – mamy do czynienia z podmiotem lirycznym zbiorowym.
Podmiot liryczny = poeta
Na przykład w wierszu Kochanowskiego:
Gdziem potym nie był? Czegom nie skosztował?
Jażem przez morze głębokie żeglował,
Jażem Francuzy, ja Niemce, ja Włochy
jażem nawiedził Sybilline lochy
Jan Kochanowski Do gór i lasów
Wiemy, że poeta mówi o sobie, zgadza się to, co mówi, z biografią, mamy zatem ten rzadki przypadek, kiedy możemy utożsamić poetę z podmiotem lirycznym, a nawet podać jego nazwisko: Jan Kochanowski!
Panie, to moja praca, a zdarzenie Twoje;
Raczyż błogosławieństwo dać do końca swoje!
To mówię ja: JAN KOCHANOWSKI! Jestem podmiotem lirycznym we fraszce Na dom w Czarnolesie.
Podmiot liryczny ≠ poeta
Podmiotem lirycznym, głosem mówiącym jest fikcyjna postać, wcale nawet nie musi przedstawiać poglądów poety. Nawet nie musi to być osoba, może to być drzewo. Jest to wtedy liryka roli (albo aktora).
Uczony gościu! Jeśli sprawą mego cienia
Uchodzisz gorącego letnich dni promienia
Jan Kochanowski Na lipę
Kto wypowiada te słowa? Lipa. Podobnie jak w innej fraszce Jana Kochanowskiego, choć pod identycznym tytułem Na lipę:
Gościu, siądź pod mym liściem, a odpocznij sobie,
nie dojdzie cię tu słońce, przyrzekam ja tobie.
Ponieważ możemy przysiąc, że poeta nie miał ani liści, ani nie użyczał swego cienia gościom – nie on wypowiada się w wierszu. To mówi lipa, bo w poezji wszystko jest możliwe.
Jakimi środkami posługuje się podmiot liryczny?
- Używa 1. os. lp., gdy mówi w swoim imieniu.
- Używa 1. os. lm., gdy chce się wypowiedzieć w imieniu zbiorowości.
- Używa apostrof, jeśli chce jakieś słowa skierować wprost do kogoś lub czegoś.
- Używa wykrzyknień, gdy chce wyrazić silne emocje.
- Używa podniosłego, patetycznego stylu, gdy mówi o sprawach ważnych
Podział liryki a podmiot liryczny
- liryka bezpośrednia
Podmiot liryczny mówi o sobie, wypowiada się w 1 osobie, słowa płyną bezpośrednio od niego. Znak rozpoznawczy: czasowniki. Jeśli występują w 1. osobie l. poj. – czuję, widzę, płonę, płaczę – to jest liryka bezpośrednia.
- Liryka pośrednia
Podmiot liryczny ukrywa się. Relacjonuje coś, ale o sobie nie mówi. Znak rozpoznawczy: czasowniki w 3 osobie – płyną, świecą, mówią, lecą. To liryka pośrednia.
- Liryka inwokacyjna
Mamy do czynienia z nią wtedy, gdy podmiot liryczny wciąż używa 2 osoby. Oprócz podmiotu lirycznego (JA), staje się jeszcze ważny adresat, odbiorca, tzw. TY liryczne.
Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,
moja droga Orszulo, tym zniknieniem swoim!
[…] Tyś za wszytki mówiła, za wszytki śpiewała,
wszytkiś w domu kąciki zawżdy pobiegała
Jan Kochanowski Tren VIII
Podmiot liryczny może:
- kierować prośbę,
- wyrażać różne uczucia (żal, smutek, miłość, tęsknotę,
- dziękować,
- apelować o coś,
- nakazywać coś,
- wzywać do czegoś,
- komentować, relacjonować (np. wydarzenie sportowe),
- przepraszać za coś,
- wspominać kogoś lub coś,
- składać obietnice, przyrzeczenia, przysięgi,
- wyrażać życzenia,
- przypominać o czymś.
Formy wypowiedzi podmiotu lirycznego
Apel
Szukajcie prawdy jasnego płomienia,
Szukajcie nowych, nieodkrytych dróg;
(…)
Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy,
Choć macie sami doskonalsze wznieść;
Na nich się jeszcze święty ogień żarzy
I miłość ludzka stoi tam na straży,
I wy winniście im cześć!
Adam Asnyk, Do młodych
Podmiot liryczny wiersza Do młodych apeluje do ludzi młodych, aby tworzyli swoje czasy w sposób godny, żeby nie odwracali się od przeszłości, historii. Posługuje się zdaniami rozkazującymi, anaforami i podniosłym stylem, który podkreśla wagę przesłania.
Rozkaz
Kiedy przyjdą podpalić dom,
ten, w którym mieszkasz – Polskę,
kiedy rzucą przed siebie grom,
kiedy runą żelaznym wojskiem
i pod drzwiami staną, i nocą
kolbami w drzwi załomocą –
ty, ze snu podnosząc skroń,
stań u drzwi.
Bagnet na broń!
Trzeba krwi! (…)
Władysław Broniewski, Bagnet na broń
Podmiot liryczny wypowiada się w imieniu zbiorowości – Polaków i jednocześnie do nich kieruje rozkaz obrony ojczyzny przed atakiem hitlerowskim w 1939 r. Rozkazuje krótkimi wojskowymi komendami mobilizację narodu do walki („stań u drzwi!”, „Bagnet na broń!”, „Trzeba krwi”). Swój apel wzmacnia anaforami i wykrzyknieniami.
Nakaz
Marsz, marsz, Dąbrowski,
Do Polski z ziemi włoski,
Za Twoim przewodem
Złączem się z narodem.
Józef Wybicki, Mazurek Dąbrowskiego
Podmiot liryczny zwraca się do jednej osoby – do generała Dąbrowskiego (twórcy i dowódcy Legionów Polskich we Włoszech), któremu wyznacza rolę przewodnika narodowego. Nakazy wypowiada w imieniu zbiorowości.
Podziękowanie, pochwała
Wdzięcznym Cię tedy sercem, Panie, wyznawamy,
Bo nad to przystojniejszej ofiary nie mamy.
(…)
Bądź na wieki pochwalon, nieśmiertelny Panie!
Twoja łaska, Twoja dobroć nigdy nie ustanie.
Jan Kochanowski, Pieśń XXV
Podmiot liryczny jest zbiorowy, chwali Boga jako stwórcę świata i dziękuje za łaski, którymi ludzie zostali obdarzeni. Kieruje do Boga liczne apostrofy, posługuje się anaforami, uroczystym stylem. Jego pieśń jest modlitwą pochwalno-dziękczynną.
Prośba
Gościu, siądź pod mym liściem, a odpoczni sobie!
Nie dójdzie cię tu słońce, przyrzekam ja tobie.
Jan Kochanowski, Na lipę
Podmiot liryczny, którym jest lipa, prosi człowieka, aby usiadł pod drzewem i skorzystał z jego cienia. Spersonifikowana lipa zwraca się do człowieka przez apostrofę rozpoczynającą utwór.
Komentarz sportowy
Zamora wsparty w bramce o szczyt Pirenejów,
Piękniejszy niż Don Juan, obciśnięty w swetrze,
Jak dumny król, w chaosie center i wolejów,
Śledzi kulę świetlistą, prującą powietrze.
(…)
Pocisk skacze kozłami od miasta do miasta,
Z jednej strony jest Moskwa, z drugiej Barcelona,
Już steruje ku siatce, już spod stóp wyrasta,
Trybuny tracą oddech, cały stadion kona.
Kazimierz Wierzyński, Match footballowy
Podmiot liryczny zamienia się w sprawozdawcę sportowego, komentatora meczu. Opisuje zawodników, przebieg gry, emocje widowni. Posługuje się obrazowym, ale poetyckim językiem. Używa porównań, metafor, wyszukanych, trudnych wyrazów, szyku przestawnego.
Życzenie, pragnienie
Jednego serca! Tak mało, tak mało,
Jednego serca trzeba mi na ziemi!
Co by przy moim miłością zadrżało,
A byłbym cichym pomiędzy cichemi.
Adam Asnyk, Sonet
Podmiot liryczny wyraża tęsknotę za uczuciem i życzenie – chciałby znaleźć serce (miłość), które wzbogaci jego życie i go uszczęśliwi. Postać mówiąca posługuje się wykrzyknieniami, anaforami.
Ostrzeżenie, groźba
Który skrzywdziłeś człowieka prostego
Śmiechem nad krzywdą jego wybuchając
(…)
Nie bądź bezpieczny. Poeta pamięta
(…)
Spisane będą czyny i rozmowy.
Czesław Miłosz, Który skrzywdziłeś
Postać mówiąca kieruje swoją wypowiedź do despotycznego władcy, który podporządkował sobie obywateli, prostych ludzi.
Obietnica, przysięga
Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród,
Nie damy pogrześć mowy!
Polski my naród, polski lud,
Królewski szczep Piastowy,
Nie damy, by nas zniemczył wróg…
– Tak nam dopomóż Bóg!
(…)
Nie będzie Niemiec pluł nam w twarz
Ni dzieci nam germanił.
Orężny wstanie hufiec nasz,
Duch będzie nam hetmanił,
Pójdziem, gdy zabrzmi złoty róg…
Maria Konopnicka, Rota
Podmiot liryczny wypowiada się w imieniu zbiorowości – całego ciemiężonego narodu
polskiego. Składa obietnicę, że naród zachowa w pamięci swój język, swoją historię, dzięki czemu ocali tożsamość. Przysięga, zaklinając się na Boga, że nie ulegnie germanizacji.
Zobacz:
Podmiot mówiący w poezji. Analiza i interpretacja wiersza Rzeka Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.