To jedna z najważniejszych powieści XX wieku. Świetnie nadaje się do rozważań maturalnych – warto się przyjrzeć możliwym sformułowaniom.

Jakie mogą być tematy?

  • Koncepcja losu ludzkiego zawarta w Dżumie – w odwołaniu do utworu i być może przytoczonego fragmentu innego utworu (np. Mitu Syzyfa lub bardziej znanej Lalki).
  • Czym jest Dżuma? Odwołując się do fragmentu powieści (wypowiedź doktora Rieux) i znajomości utworu – zinterpretuj znaczenie tytułu.
  • W jaki sposób doktor Rieux definiuje sens życia ludzkiego i powołanie lekarza?
  • Powinności lekarza – postawa doktora Rieux i Judyma, porównaj obie postacie. Czy znasz inne postacie lekarzy – bohaterów w literaturze?
  • Postawy moralne bohaterów Dżumy: porównania, różnice, przemiany postaci w trakcie rozwoju fabuły.
  • Postawy ludzkie wobec katastrofy – na przykładzie Dżumy, literatury wojennej, powieści Josepha Conrada.
  • Ojciec Paneloux o Bogu – jaką wizję Boga głosi bohater, porównaj ją z innymi (np. Kochanowskiego, Kasprowicza, romantyków).
  • Obraz śmierci i zagłady w Dżumie i w Przedwiośniu (obraz rewolucji w Baku).
  • Porównaj obraz Oranu z opisem Paryża z Ojca Goriot Balzaka. Jak opisy miast wiążą się z przesłaniem utworów?

 

Lektura a epoka

Dżuma – nawet ta powieść, która przyniosła sławę swojemu twórcy głównie ze względu na uniwersalizm, nie powstała w historycznej próżni ani w oderwaniu od atmosfery epoki. Pojawia się w 50. latach XX wieku. Europa ledwie dźwignęła się po koszmarze II wojny. Coraz modniejszy staje się egzystencjalizm – symptom czasów, ważny prąd filozoficzny współczesności. Trwa pamięć tragedii wojny, ludzie próbują w kontekście zbrodni zdefiniować człowieczeństwo. Ustroje totalitarne raźno działają i trzymają się dobrze za żelazną kurtyną. Te trzy symptomy współczesności wpłynęły na ukształtowanie Dżumy: II wojna światowa, totalitaryzm i egzystencjalizm. Camus wobec tychże doświadczeń ludzkości stawia pytanie o sens życia i obowiązki człowieka.

 

O autorze

  • Albert Camus był przedstawicielem nurtu zwanego egzystencjalizmem, choć sam nigdy się za egzystencjalistę nie uważał. Nie był filozofem, lecz pisarzem. Camus uważał, że człowiek nie może się obejść bez drugiego człowieka, musi zaspokoić głód braterstwa.
  • W roku 1957 została mu przyznana literacka Nagroda Nobla za „całość dzieła rzucającego światło na problemy, które nasze dni stawiają przed świadomością ludzką”, Camus wygłosił mowę, w której stwierdził, że pisarz nie może stać z boku, milcząc lub podejmując inne zastępcze tematy, gdyż „nawet milczenie nabiera niebezpiecznych znaczeń”.
  • Albert Camus urodził się w 1913 roku w Algierii. Jego ojciec był robotnikiem, który ożenił się z córką bogatych emigrantów hiszpańskich.
  • Zaczął tworzyć w połowie lat 30. XX wieku, jako Algierczyk. W czasie II wojny światowej przeniósł się do Francji. Pochodzenie i rozdarcie pomiędzy dwiema ojczyznami zawsze już towarzyszyły jego twórczości.
  • Pracował jako nauczyciel w liceum w Oranie (1941); brał aktywny udział w II wojnie światowej. Z Algierii przeniósł się do Francji, gdzie w 1942 wstąpił do ruchu oporu. Zaprzyjaźnił się z Jeanem Paulem Sartre’em.
  • W 1947 roku wycofał się z życia politycznego, zaczął się izolować. W 1951 roku zerwał definitywnie z Sartre’em, przestał brać udział w pracach UNESCO na znak protestu przeciwko przyjęciu frankistowskiej Hiszpanii do tej organizacji.
  • Camus zginął w wypadku samochodowym 4 stycznia 1960 roku. Absurd, któremu poświęcił tyle myśli, spełnił się bezprzykładnie. Camus został zabrany w podróż samochodem przypadkowo przez swojego przyjaciela. W kieszeni miał zakupione wcześniej bilety kolejowe.

 

Istota, garść faktów i przesłanie oraz kompozycja

Fakty:

Fabuła rozgrywa się w roku 194… Do Oranu, miasta w Algierii, przybywa Rambert, dziennikarz. Wyjechać z niego już nie może, bowiem na miasto spada zaraza dżumy. Stajemy się świadkami kolejnych etapów epidemii, różnych postaw ludzkich wobec śmierci i zagrożenia. Ponieważ miasto zostaje zamknięte, obserwacja społeczności staje się pewnego rodzaju eksperymentem. Kataklizm jest próbą, sprawdzianem, który ukazuje wartości ludzi, pokazuje wszystko: lęk, bohaterstwo, pragnienie ucieczki, przemianę. Głównym bohaterem jest doktor Rieux – jak się na końcu okaże – również narrator całej historii.

Przesłanie całości: Jest to literacka wykładnia filozofii egzystencjalnej. Pokazuje, jak absurdalne i nieprzewidywalne są ludzkie losy; nagle na człowieka może spaść zaraza, wojna, przemoc. Co wtedy? Camus buduje odpowiedź wysoko etyczną. Otóż powinnością człowieka jest postawa aktywna, bohaterska walka ze złem. Nie wolno mu ulegać, nie wolno tchórzyć – to jedyna obrona ludzkiej godności. Dżuma jest zatem protestem przeciw złu, o ludzkich postawach w godzinie próby, o cierpieniu i śmierci.

Myśl główna:

Człowiek jest skazany na nieuniknioną porażkę, gdyż jest śmiertelny. Będąc tego świadomym, może jednak i powinien przyjąć postawę aktywną i solidarną względem innych, również naznaczonych „zarazą”. Doktor Rieux, główny bohater Dżumy, daje z siebie wszystko, by uratować i wspomóc cierpiących. Postacią tragiczną jest zaś ojciec Paneloux, który szuka wyjaśnienia przyczyn zarazy. Upatruje jej początku w gniewie Boga i nakazuje pokutę. Jednak widok umierającego dziecka odbiera i taką możliwość wyjaśnienia klęski. Gdy mu się to nie udaje, umiera, czując się człowiekiem pokonanym. Wobec dżumy tylko jedna postawa okazuje się właściwa – solidarna walka bez wytchnienia o ludzkie życie. Dżuma jest dziełem Camusa humanisty. Autor staje w obronie kardynalnych zasad moralnych: solidarności, altruizmu, poświęcenia.

Kompozycja:

Jest to powieść-parabola, czyli taki utwór, w którym przedstawiona akcja i przestrzeń ma głębszy sens. Jest ilustracją innych prawd, uniwersalnych odnoszących się nie tylko do osób czy miasta ukazanego w utworze. Tak jest i tu – bo Oran to świat, społeczność zamknięta w mieście to ludzkość, a dżuma to zło, jakie spada na człowieka. Znamionami paraboli są zatarta data, zamknięta przestrzeń, forma narracji.

Dżuma to:

  • symbol zła,
  • wojna,
  • totalitaryzm,
  • niezawinione cierpienie,
  • klęska żywiołowa, zaraza,
  • rzeczywistość człowieka.

Ważny cytat 1 – Co to jednak znaczy – dżuma? To życie, ot i wszystko.
Ważny cytat 2 – Każdy nosi w sobie dżumę, nikt bowiem, nikt na świecie nie jest od niej wolny.

Bohater: doktor Bernard Rieux

  • Wiek – 35 lat.
  • Pochodzenie – robotnicze.
  • Zawód – lekarz.
  • Zamieszkały – Oran.
  • Stan cywilny – żonaty (chora żona, w sanatorium).
  • Wygląd: średniego wzrostu, mocne ramiona, oczy ciemne, szczęki wystające, duży nos (według charakterystyki Tarrou).
  • Cechy: aktywny, energiczny, człowiek z zasadami. Bohaterski, idealista, poświęca swoje sprawy dla niesienia pomocy innym. Jest człowiekiem honoru, buntuje się przeciw złu, jest wierny w przyjaźni, rozumie ludzkie słabości, nie wierzy w Boga, ale głosi potrzebę heroizmu i miłości drugiego człowieka.

Cechy postawy doktora Rieux – to jest ważne, przyda się w każdym temacie o Dżumie:

Duma z powodu bycia lekarzem – ten zawód to powołanie, służba, obowiązek moralny, ale i sens życia. Jeśli jest się lekarzem, to trzeba bez stawiania pytań i bez żadnych wątpliwości aktywnie przeciwdziałać „dżumie”, czyli chorobie i śmierci. Rieux uznaje prostą prawdę – skoro jest lekarzem, to powinien leczyć. Ta pewność daje mu siłę i entuzjazm, nie obawia się śmierci i cierpienia, dlatego też wychodzi cało z czasu zarazy. Celem życia jest działanie wraz z innymi i dla innych, bo wszyscy dzielimy absurdalny los.
Rieux „zaraża” swoim myśleniem innych, na przykład Ramberta i Tarrou, przekonuje o potrzebie walki ojca Paneloux – w razie zagrożenia wszyscy powinniśmy być lekarzami.

Wiara w ludzi – „Więcej w ludziach zasługuje na podziw niż na pogardę”. Mimo zła w świecie i w ludzkich duszach Rieux czuje solidarność z bliźnimi, jest motywowany przez współczucie i chęć pomocy innym. W świecie pełnym absurdu tylko to nadaje sens naszemu życiu, określa cel naszych działań.

Aktywność – wynika ona z poczucia dzielenia z ludźmi losu, człowiek, poszukując sensu, nie może zgodzić się na zło, gdyż ono niszczy ludzkość. Walka ze złem jest jedyną możliwością, by ocalić siebie i własną godność.

  • Przekonanie, że zło jest istotą absurdalnego świata – temu złu należy się przeciwstawiać, w ten sposób walcząc o zachowanie godności.
  • Niezgoda na zarazę – to jedyne wyjście godne człowieka. Należy odrzucić własne problemy i poświęcić się wspólnej sprawie. Doktor Rieux jest postacią charyzmatyczną, wspaniałym przyjacielem. Pociąga innych za sobą, dzięki jego namowom na przykład Rambert pozostaje w mieście, z którego chciał uciec, gdyż dzięki doktorowi zrozumiał, że nie można być szczęśliwym w oderwaniu od innych.
  • Przekonanie, że trzeba dać świadectwo – Rieux pisze książkę, aby opowiedzieć się po stronie „zadżumionych”, aby ostrzec przed powracającą plagą dżumy.

Doktor Bernard Rieux to także:

  • Laicki święty – w powieści mówi o sobie, że gdyby Bóg istniał, być może Jemu pozostawiłby działanie. Skoro jednak Boga nie ma, człowiek musi z pełną odpowiedzialnością przyjąć na siebie los własny i innych (los miasta), jest to postawa etycznego heroizmu.
  • Strażnik dobra – w przeciwieństwie do większości ludzi Rieux ma gorzką świadomość, że walka z dżumą nie zostaje nigdy zakończona, że trzeba zachować ciągłą czujność, gdyż zło w ludzkich duszach czai się zawsze i w każdej chwili może wybuchnąć. Doktor jednak przyjmuje tę prawdę ze spokojem – jest gotowy do nieustannej walki z „chorobą”.

Ważne pojęcia

Egzystencjalizm – nurt filozoficzny i literacki; powstał w latach 40. XX wieku; zakładał, że nie ma Boga i żadnych odgórnych wartości moralnych, a człowiek wrzucony w istnienie musi ciągle wybierać, od niego tylko zależy, czy wybierze dobro, czy zło. Jego sytuacja jest trudna, bowiem naczelną cechą świata jest absurd i niewiedza o swojej sytuacji. Egzystencjalizm rozgłos zawdzięcza przede wszystkim Jeanowi Paulowi Sartre’owi, Albertowi Camusowi i Gabrielowi Marcelowi, którzy swe idee propagowali nie tylko w formie rozpraw filozoficznych, ale też za pośrednictwem utworów literackich.

Heroizm moralny – postawa bezkompromisowej walki ze złem i kłamstwem, nawet w ekstremalnych warunkach i kosztem własnego życia, porównaj z postawą narratora powieści Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.

Paraboliczność – ukazanie pewnej prawdy uniwersalnej za pomocą opowieści o konkretnych zdarzeniach i bohaterach.

Ateizm – nawet z przekonania o nieistnieniu Boga bohater potrafi czerpać siłę. Ponieważ nie ma żadnej wyższej instancji, życie ludzkie ma sens o tyle, o ile mu go nadamy. Skoro mogę być dobry, jak i zły, wybieram dobro – to stwierdzenie głoszone przez samego Camusa. Rieux można nazwać „świętym bez Boga”, jego bóg to jego bliźni, czyli cała ludzkość.

Inni lekarze

Najważniejszy – bohater polskiej obowiązkowej lektury. Jeśli będzie wymagane porównanie z bohaterem lekarzem – to z Tomaszem Judymem z Ludzi bezdomnych. Doktor Tomasz także nie potrafił być szczęśliwy, gdy widział wokół siebie zło, nędzę i śmierć. Obaj bohaterowie walczą ze śmiercią i słabością ludzkich charakterów, obaj chcą za wszelką cenę ocalić życie, obu dotyka samotność, gdyż tracą najbliższe, ukochane osoby. Obaj też w pewien sposób poświęcają się dla ogółu.

Rieux jest:

Podobny do Judyma

  • pochodzi z nizin społecznych,
  • droga do zawodu lekarza kosztuje go wiele wyrzeczeń,
  • jest lekarzem z powołania,
  • wybiera posłannictwo, nie sprawy własne,
  • buntuje się przeciw złu świata.

Różny od Judyma

  • Ma żonę, choć ta umiera – jest poza miastem, a Rieux do niej nie jedzie. Jest tu podobieństwo o tyle, że Rieux stawia prywatną miłość na drugim planie. Różnica o tyle, że nie myśli o jej odrzuceniu.
  • Poświęcenie jest dla niego obowiązkiem nie spłacaniem długu, nie nadaje piętna heroicznego tragizmu swojej misji.
  • Nie jest samotny.
  • Działa w innych warunkach – klęski, zamknięcia miasta

Inne porównanie

Jeśli sam masz wskazać bohatera – lekarza skojarz Rieu z Markiem Edelmanem, bohaterem książki Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall. Edelman działa jako jeden z przywódców powstania w getcie warszawskim w 1943 roku. Decyzję zostania lekarzem podejmuje już po wojnie. Wyznaje pogląd, że jego misją jest wyścig ze śmiercią, chce zdążyć przed Bogiem, czy to w chwili tragedii wojennej, czy w walce z chorobą w szpitalnej sali chirurgicznej. Słynny kardiochirurg również uważał za swoje powołanie ratowanie każdego ludzkiego życia w czasach pacyfikacji warszawskiego getta przez Niemców.

 

Przykład wypracowania maturalnego

Odwołując się do przytoczonego fragmentu oraz całości utworu, skomentuj postawę moralną głównego bohatera Dżumy Alberta Camusa.

(…) Wśród mocniejszych i dłuższych teraz okrzyków, które echo niosło aż do stóp tarasu, w miarę jak coraz więcej różnokolorowych bukietów pojawiało się na niebie, doktor Rieux postanowił napisać opowiadanie, które tu się kończy, żeby nie należeć do tych, co milczą, żeby świadczyć na korzyść zadżumionych, żeby zostawić przynajmniej wspomnienie niesprawiedliwości i gwałtu, jakich doznali, i powiedzieć po prostu to, czego można się nauczyć, gdy trwa zaraza: że w ludziach więcej rzeczy zasługuje na podziw niż na pogardę.
Wiedział jednak, że ta kronika nie może być kroniką ostatecznego zwycięstwa. Może być tylko świadectwem tego, co należało wypełnić i co niewątpliwie powinni wypełniać nadal, wbrew terrorowi i jego niestrudzonej broni, mimo rozdarcia osobistego, wszyscy ludzie, którzy nie mogąc być świętymi i nie chcąc zgodzić się na zarazy, starają się jednak być lekarzami.
Słuchając okrzyków radości dochodzących z miasta, Rieux pamiętał, że ta radość jest zawsze zagrożona. Wiedział bowiem to, czego nie wiedział ten radosny tłum i co można przeczytać w książkach, że bakcyl dżumy nigdy nie umiera i nie znika, że może przez dziesiątki lat pozostać uśpiony w meblach i bieliźnie, że czeka cierpliwie w pokojach, w piwnicach, w kufrach, w chustkach i w papierach i że nadejdzie być może dzień, kiedy na nieszczęście ludzi oraz dla ich nauki dżuma obudzi swe szczury i pośle je, aby umierały w szczęśliwym mieście.
(Albert Camus, Dżuma, PIW, Warszawa 2000)

Komentarz

  •  Temat jest bardzo prawdopodobny na maturze, która lubi fragmenty współczesnej prozy. Nie wymaga w zasadzie odwołań do innych utworów, choć mogą one wzbogacić Twoją pracę. Nie możesz mieć jednak wątpliwości, kto jest głównym bohaterem utworu Camusa – to doktor Bernard Rieux, i do jego charakterystyki masz się odwołać, komentując postawę moralną bohatera.
  • Podkreślone w tekście zdania powinny zwrócić Twoją uwagę – to często cytowane fragmenty Camusa, ujmują istotę postawy Rieuxa, o którą pyta temat. Co z nich wynika? Nie można milczeć – milczenie to poparcie dla zła. Człowiek jest wielką wartością – należy dowodzić, że zasługuje na podziw nie na pogardę. Szczęście ludzkie zagrożone jest przez zło. To zło przygasa, lecz nie mija, więc powinnością człowieka być czujnym zawsze gotowym do walki ze złem.
  • To wskaż: jest to fragment kończący powieść, zawierający w sobie wszystkie wyznaczniki postawy Rieux.
  • Charakteryzując doktora, odwołaj się do całego utworu, na przykład pokaż postawę lekarza w kluczowych momentach powieści. Polecenie „skomentuj” oznacza, że masz określić: jaka to była postawa, z czym musiał zmierzyć się lekarz; przydałaby się także Twoja ocena postępowania bohatera.
  • W pracy koniecznie wyjaśnij, co rozumiesz przez dżumę – bez tego nie da się odczytać sensu utworu.

Wnioskuj: Dla Rieux bycie lekarzem to nie tylko praca, ale i powołanie, służba innym wbrew własnym rozterkom i lękom. Dżuma to kolejna powieść o lekarzu, o tym, jak zawód determinuje czyjś los, jak wyzwala postawy moralne i etyczne (aby nie szukać daleko, wystarczy przywołać doktora Judyma, postać z Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego).

W zakończeniu….

Podsumuj charakterystykę postaci. Doktor Rieux to wzór lekarza i człowieka. Współczucie dla innych, nieugięte bohaterstwo moralne, potrafi zachować spokój ducha i własny system wartości nawet w ekstremalnych warunkach. Może być ideałem do naśladowania dla wszystkich lekarzy (leczy nie dla pieniędzy i sławy, lecz z powodu przekonania, że tak właśnie należy). Może też być wzorem niezłomnej postawy wobec zła dla wszystkich ludzi stojących przed życiowym wyborem. Obyśmy wszyscy mieli taką siłę jak doktor Rieux.

Konteksty (śmiało przywołaj):

Ważna powieść: Obcy. Jej bohater, Meursault, skromny urzędnik, wiedzie życie całkowicie zautomatyzowane, pozbawione aspiracji, problemów, emocji. Dopiero skazany na śmierć doznaje olśnienia. Nie jest to pocieszenie, lecz tragiczna świadomość. Zdaje sobie sprawę z tego, że jest i był szczęśliwy. Camus używa terminu bardzo ważnego dla całej jego twórczości: désespoir lucide – rozpacz uświadomiona czy nawet tragiczna świadomość. Tylko jednak taka świadomość może zapewnić ludziom poczucie szczęścia.

Ważny esej: Mit o Syzyfie. Autor odrzuca koncepcję samobójstwa, gdyż przyjąć ją, znaczyłoby pójść na rękę naturalnemu prawu śmierci, groźnemu dla człowieka. Syzyf wie, że nie wtoczy głazu, ale świadomość własnego losu czyni z niego istotę wewnętrznie niepodległą. „Trzeba sobie wyobrazić szczęśliwego Syzyfa” – pisze Camus.

 

Cytaty:

Nikt nie będzie wolny, jak długo będą istniały zarazy.
___ ___ ___
[…] każdy nosi w sobie dżumę, nikt bowiem […] nie jest od niej wolny. I trzeba czuwać nad sobą nieustannie, żeby w chwili roztargnienia nie tchnąć dżumy w twarz drugiego człowieka.
___ ___ ___
W ludziach więcej rzeczy zasługuje na podziw niż na pogardę.
___ ___ ___
[…] że bakcyl dżumy nigdy nie umiera i nie znika, że może przez dziesiątki lat pozostać w meblach i bieliźnie […] i że nadejdzie być może dzień, kiedy […] dżuma obudzi swe szczury i pośle je, by umierały w szczęśliwym mieście.
Albert Camus Dżuma

Dżumę Można wykorzystać do tematów o:

  • sytuacjach granicznych,
  • walce ze złem,
  • świętości,
  • przyjaźni,
  • śmierci,
  • epidemiach i zarazach,
  • absurdzie życia,
  • kondycji człowieka,
  • literackich portretach lekarzy,
  • chorobie,
  • śmierci.

 

Zobacz:

Dżuma – Albert Camus

Dżuma Camusa jako arcydzieło

Co to znaczy, że Dżuma jest powieścią egzystencjalną?

Co to znaczy, że Dżuma jest powieścią-parabolą? Wytłumacz, jak rozumiesz to pojęcie.

Podaj różne znaczenia tytułu powieści Alberta Camusa – Dżuma

Treść Dżumy Alberta Camusa

Zinterpretuj tytuł powieści Camusa pt. Dżuma

 

Dżuma – praca domowa