Sztuka jest lunetą, przez którą artysta tropi gwiazdy na firmamencie swego ducha: a czy luneta składa się ze słów, z tonów czy z kolorów, to jest mniej ważne niż owe gwiazdy (Jacek Woźniakowski). Na podstawie znanych Ci przykładów pokaż, jak korespondują ze sobą różne dziedziny sztuki.

LITERATURA A PLASTYKA

Wspólne tematy:

  • powstanie listopadowe w powieściach Józefa Ignacego Kraszewskiego (Dziecię Starego Miasta) i obrazach Artura Grottgera (cykl Warszawa);
  • mit o Ikarze – inspiracja dla malarza Pietera Bruegla (Upadek Ikara – tytułowa postać jest niemal niewidoczna – pochłonięci codziennością ludzie nie dostrzegają prawdziwej tragedii i nie interesuje ich realizacja marzeń) oraz Jarosława Iwaszkiewicza (opowiadanie Ikar – współczesna historia śmierci młodego człowieka).

Dzieło plastyczne może stać się inspiracją dla utworu literackiego:

  • Bitwa pod Grunwaldem Jana Matejki to najistotniejsza inspiracja dla finałowej, bitewnej sceny Krzyżaków Henryka Sienkiewicza;
  • obrazy Jana Matejki (np. Stańczyk, Wernyhora) wykorzystał również Stanisław Wyspiański (m.in. w Weselu), ale w sposób polemiczny: postaci ze złotego wieku Polski ożywają w dramacie i wytykają Polakom marazm, życie przeszłością bez myślenia o zmianie sytuacji współczesnej.

Dzieło literackie może być inspiracją dla malarstwa:

  • Balladyna Juliusza Słowackiego – i Zamordowana Alina Leona Wyczółkowskiego (malarz nie tylko tworzy obraz postaci literackiej, ale też dokonuje jej interpretacji);
  • ilustracje do utworów literackich, np. ilustracje Wyspiańskiego do Iliady Homera – antyczne postaci pokazane w modernistyczny sposób, Mały Książę Antoine’a de Saint-Exupéry’ego z ilustracjami autora – rysunki pokazują w plastyczny sposób, jak literackie postaci i wydarzenia widział ich autor; ilustracje do czasopism – w Chimerze Zenona Przesmyckiego ilustracje (m.in. Stanisława Wyspiańskiego, Józefa Mehoffera, Jana Stanisławskiego) były często interpretacją publikowanych tekstów literackich.

Techniki malarskie wykorzystywane przez literaturę

  • impresjonizm, np. wiersz Melodia mgieł nocnych Kazimierza Przerwy-Tetmajera – utwór jest zapisem subiektywnego wrażenia, próbuje uchwycić prawdę ulotnej chwili jako jedyny sposób opisania przez literaturę nieustannie zmieniającego się świata;
  • kolaż literacki – polega na budowaniu tekstu z fragmentów o różnym pochodzeniu (np. dokumentów i zwykłych rozmów, artykułów prasowych, ogłoszeń i reklam, podręczników i słowników, ale też innych utworów literackich);
    • jako pierwsi sięgnęli po nią awangardowi twórcy dwudziestolecia międzywojennego (zwłaszcza futuryści i Tadeusz Peiper);
    • w Kartotece Tadeusz Różewicz, chcąc pokazać zanik świadomości i rozpad osobowości bohatera, ilustruje jego biografię niepowiązanymi ze sobą scenami, w których ważne łączy się z nieistotnym, wydarzenia fabularne z cytatami (np. z gazet), kolejne fragmenty okazują się stylizacją (i parodią) rozmaitych konwencji i gatunków;
    • w utworach Mirona Białoszewskiego (zarówno poezji, jak i prozie) pojawiają się na zasadzie kolażu „cytaty z rzeczywistości”;
    • po technikę kolażu sięgał również Leopold Buczkowski.
  • pejzaż romantyczny – wykorzystywany zarówno przez pisarzy, jak i malarzy romantyzmu
    • obrazy Caspara Davida Friedricha, pejzaże angielskiego malarza Williama Turnera (Deszcz, para, szybkość);
    • utwory literackie: Wawerley Waltera Scotta, Do*** Na Alpach w Splügen 1829, Sonety krymskie Mickiewicza, Hymn o zachodzie słońca na morzu Słowackiego – sugestywny nastrój osiągnięty za pomocą rozmaitych środków poetyckich (epitetów, metafor, synestezji, instrumentacji głoskowej itp.).
  • plastyczność („malarskość”) opisów literackich:
    • Pan Tadeusz Mickiewicza – mistrzowskie opisy przyrody;
    • powieści Henryka Sienkiewicza – plastyczne opisy scen batalistycznych.

Od razu ­skojarz!
Przykładem dzieła powstałego w duchu syntezy sztuk jest Wesele Wyspiańskiego. Z tekstem literackim wiążą się ściśle umiejętnie wplecione elementy plastyczne i muzyczne, które odgrywają niemal równorzędną rolę. Istotne są również dekoracje, które wiele mówią o bohaterach (wiejski wystrój chaty pomieszany z elementami typowo szlacheckimi), wywołują określone skojarzenia (obraz Wernyhory), tworzą nastrój (szaruga, chochoły w ogrodzie, kolor ścian).

Zapamiętaj!
Synestezja – zabieg artystyczny ulubiony przez romantyków oraz symbolistów, który polega na połączeniu (wymienności) różnych doznań zmysłowych, słuchu, dotyku, zapachu i wzroku. Przykłady: „usłyszałem barwną zieleń”, „poczułem w sobie ciszę” itp.

Kolaż (fr. collage) – to technika kompozycji wypracowana przez przedstawicieli malarskiej awangardy – jej twórcami byli kubiści, sięgali po nią również chętnie dadaiści i surrealiści. Technika ta polega na łączeniu rysunku (obrazu) z doklejonymi strzępkami fotografii, rycin, gazet, a nawet tapet.

 

LITERATURA A MUZYKA

Utwór muzyczny może też stać się źródłem literackiej inspiracji, np. Koncert skrzypcowy Antoniego Słonimskiego napisany po wysłuchaniu II Koncertu skrzypcowego Karola Szymanowskiego.

W romantyzmie i Młodej Polsce uważano muzykę za najwyższą ze sztuk, ponieważ – w przeciwieństwie do plastyki i literatury – nie przedstawia ona rzeczywistości – akord nic nie znaczy, melodia nie ma żadnego sensu. Dlatego właśnie inne dziedziny sztuki starały się jak najwięcej inspiracji czerpać właśnie z muzyki.

Jestem przekonany, że muzyka najwyższą jest mową ludzkości (…). Muzyka jest to wyjęcie z siebie tego, co najwięcej boskiego mamy i postawienie przed sobą.
(Zygmunt Krasiński)

U swych początków poezja była nierozerwalnie związana z muzyką – powstanie pierwszych wierszy wiąże się z tradycją odmawiania zaklęć i modłów z towarzyszeniem różnych instrumentów (takich jak cyfra, aulos, tympanon). W średniowieczu popularni byli trubadurzy i truwerzy, którzy wykonywali pieśni o tematyce świeckiej z instrumentalnym akompaniamentem. Wiele gatunków ma również rodowód muzyczno-literacki, np. pieśń i hymn od początku łączyły muzykę z tekstem literackim (potem gatunki te usamodzielniły się w literaturze, np. Hymn do Nirwany Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Pieśń o spustoszeniu Podola Jana Kochanowskiego).

Różne sposoby istnienia muzyki w utworze literackim:

  • opis wykonywanego przez główną bohaterkę koncertu skrzypcowego Johannesa Brahmsa (Cudzoziemka Kuncewiczowej);
  • budowa formy muzycznej staje się podstawą konstrukcji utworu literackiego, np. poemat Niobe Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego skonstruowany jest na wzór muzycznej fugi;
  • efekt muzyczności tekstu literackiego osiągany za pomocą różnych środków poetyckich, takich jak instrumentacja zgłoskowa, dźwiękonaśladownictwo, rymy, stopy metryczne, średniówka itp. – np. wiersz Deszcz jesienny Leopolda Staffa.

Literatura może być inspiracją dla muzyki

  • wiele oper inspirowanych Faustem Goethego (np. Faust Charles’a Gounoda); balet Piotra Czajkowskiego Romeo i Julia – pod wpływem dramatu Szekspira;
  • pieśni pisane do tekstów poetyckich, np. cykl pieśni Karola Szymanowskiego do Hymnów Jana Kasprowicza, Prząśniczka Stanisława Moniuszki do słów Jana Czeczota;
  • w tzw. muzyce programowej utwory czysto instrumentalne miały posiadać własną fabułę, określaną najczęściej przez tytuł, komentarz, dołączony program, np. Popołudnie fauna Claude’a Debussy’ego inspirowane poematem Stéphane’a Mallarmégo czy uwertura Feliksa Mendelsohna Bartholdy’ego Sen nocy letniej napisana pod wpływem Szekspira.

Korespondencja określonych dziedzin sztuki często prowadzi do powstania form wypowiedzi artystycznej będących w zamierzeniu syntezą sztuk:

Teatr

  • starożytny teatr grecki powstał z obrzędów ku czci Dionizosa (do chóralnych śpiewów i tańców dodano później słowny komentarz);
  • teatr romantyczny wykorzystywał specjalny typ malarstwa teatralnego (malowane dekoracje połączone z autentycznymi rekwizytami);
  • teatr modernistyczny – światło, kolor i muzyka stają się integralnymi elementami spektaklu;
  • teatr współczesny – oprócz sztuk plastycznych i muzycznych wykorzystuje techniki filmowe, (np. spektakle Grzegorza Jarzyny w warszawskim Teatrze Rozmaitości).

Opera – rozbudowane przedstawienie łączące muzykę z teatrem (dialogi nie są deklamowane, ale śpiewane). To znakomity przykład syntezy sztuk: słowo (dialogi postaci) łączy się z muzyką, plastyką (scenografia i kostiumy), a także z efektami świetlnymi i często z tańcem, np. Don Giovanni Wolfganga Amadeusza Mozarta.

  • dramat muzyczny Ryszarda Wagnera – powstały w romantyzmie rodzaj opery, w którym elementy muzyki, słowa i plastyki tworzą integralną całość o uniwersalnym przesłaniu (np. czteroczęściowy cykl Pierścień Nibelungów).
    Uwaga! Dramat muzyczny miał istotny wpływ na dziewiętnastowieczną reformę teatru.

Film – to połączenie obrazu i dźwięku, tekstu (dialogi), gestykulacji i mimiki (ostatnio również efektów komputerowych) – jest więc znakomitym przykładem współczesnej syntezy sztuk;

  • film korzysta z osiągnięć malarskich, kreuje piękne, wysmakowane kadry (np. filmy Andrzeja Wajdy);
  • często opiera się na tekstach literackich (adaptacje powieści i dramatów, np. Ziemia obiecana w reż. Andrzeja Wajdy, Noce i dnie w reż. Jerzego Antczaka);
  • tematem filmów jest często życie pisarzy, malarzy i muzyków (np. Całkowite zaćmienie w reż. Agnieszki Holland, Pragnienie miłości w reż. Jerzego Antczaka).

Współczesne spektakle multimedialne – wykorzystują rozmaite środki wyrazu

  • Ake Parmerud The Heart of Silence – dźwięki naturalne zestawione z elektronicznym brzmieniem, taniec, skomplikowany zestaw przeźroczy i chóralny śpiew tworzą multimedialną opowieść o białej pustyni bieguna północnego.

Korespondencja sztuk

Koncepcja znana już w starożytności, ale autentycznie doceniona i wychwalana dopiero w romantyzmie. To przekonanie, że w jednym dziele powinny współistnieć ze sobą różne dziedziny sztuki, które oświetlają się nawzajem, wchodzą w dialog i w ten sposób silniej oddziałują na odbiorcę. Nazwa zapożyczona z sonetu Charles’a Baudelaire’a Corespondances (Oddźwięki).

Jak oddalone echa, wiążące się w chóry,
Tak sobie w tajemniczej, głębokiej jedności
– Wielkiej jako otchłanie nocy i światłości –
Odpowiadają dźwięki, wonie i kolory.

Zjawisko korespondencji sztuk widać również w… języku. W przypadku literatury często wykorzystywane są określenia i terminy plastyczne (np. odcień, barwy ciemne lub jasne, koloryt, światłocień, paleta barw, malarskość) oraz muzyczne (kontrapunktujący temat, akompaniament, refren, piano, forte, melodia (np.słów), fraza, motyw itp. – terminy muzyczne jako pierwszy wprowadził do krytyki artystycznej Charles Baudelaire).