Uporządkujmy nauk zajmujących się językiem. Dlaczego? Po pierwsze – często w testach pojawia się pytanie: do jakiej dziedziny przyporządkujesz dane zjawisko językowe, po drugie – testy kładą ogromny nacisk na umiejętność wskazywania błędów i form poprawnych. A rodzaje błędów zależą od rodzaju reguł, które łamiemy, czyli od danej nauki o języku.
Czym zajmuje się nauka o języku?
Przede wszystkim – nie należy utożsamiać jej wyłącznie z gramatyką. Gramatyka to jedna z wielu dziedzin językoznawstwa. Zajmuje się ona zasadami tworzenia konstrukcji językowych. Konstrukcji językowych – czyli zdań, wyrazów, a także morfemów: najmniejszych jednostek języka, które same w sobie coś znaczą. Oczywiste jest, co oznacza wyraz lampka, podobnie wszyscy wiemy, czym lampka różni się od lampy – wielkością. Lampka to po prostu mała lampa, a wiadomo o tym stąd, że w wyrazie lampka występuje element -k-, który oznacza tu zdrobnienie. Takie cząstki, które coś znaczą, a w połączeniu z innymi cząstkami tworzą wyrazy, nazywamy morfemami.
- Gramatyka uczy, że język ma budowę zhierarchizowaną – z elementów prostych tworzą się elementy złożone, z nich – elementy jeszcze bardziej złożone itd. Podczas nauki gramatyki warto pamiętać o tym procesie: od głoski poprzez morfemy, wyrazy aż do zdania. Zbiory zdań tworzą teksty. Ich opisem zajmuje się stylistyka, inna gałąź nauki o języku.
- Składnia – nauka zajmująca się budową równoważników zdań i zdaniami oraz nazywająca ich rodzaje, czyli dział nauki o języku zajmujący się wypowiedziami. Błąd w budowie zdania to błąd składniowy. Najczęściej sprawdzany w testach to ten związany z imiesłowowym równoważnikiem zdania.
- Wcześniej jednak należy poznać naukę o budowie wyrazów – morfologię.
- Fleksja – zajmuje się częściami mowy i ich odmianą. To fleksja zawiera reguły ustalające, na jakie pytanie odpowiada np. przymiotnik, a jak odmienia się rzeczownik. Jeśli spotkamy się z błędem w odmianie (np. podniósł ręki zamiast ręce), to mamy do czynienia z błędem fleksyjnym.
- Słowotwórstwo – bada budowę i powstawanie wyrazów. Każe oddzielać temat od końcówki, klasyfikuje formanty, wyrazy układa w rodziny i kategorie. Nie pyta, jak odmieniać wyraz (od tego jest fleksja), lecz rozkłada go na cząstki, by stwierdzić, z jakich składa się przedrostków, przyrostków i do czego właściwie przyrosły. Przykład: mamunia – przez dodanie końcówki -unia mamy wyraz zdrobniały.
- Fonetyka – zajmuje się dźwiękową stroną języka. Jest nauką o głoskach, o zjawiskach dźwiękowych w mowie, o procesach zachodzących w dziedzinie głosek i ich wymowy.
Np. a – jest to głoska (najmniejsza jednostka fonetyczna w języku).
- Frazeologia – dział zajmujących się stałymi związkami słów, które są przyjęte w danej społeczności i które właśnie w tym zestawie nabierają nowego znaczenia. Są to związki bardzo ścisłe lub nieco swobodniejsze. Nazywamy je frazeologizmami, a porządkuje je frazeologia. Cudzoziemcowi fakt, że tu jest „pies pogrzebany”, niewiele powie (grób to grób) – my wiemy, że chodzi o przyczynę zjawiska, której szukaliśmy. Błędy powstają, gdy myli się stałe związki frazeologiczne lub zmienia się w nich jakiś element. Wtedy tracą sens.
- Etymologia – nauka o pochodzeniu słów, o tym, skąd się wzięły i jakie przechodziły zmiany znaczeniowe. Kto dziś pamięta, że słowo kobieta było niegdyś obraźliwe? Rzecz do sprawdzenia w słowniku etymologicznym.
- Onomastyka – nauka o nazwach, imionach, nazwiskach. Odpowiada na pytanie, skąd wzięły się nazwy miejscowości, o czym świadczą końcówki nazwisk lub przydomki. Słynna polska końcówka -ski według onomastyki nie jest oznaką szlachectwa tylko przynależności do rejonu. Mieszkał w Woli, więc Wolski, w Michałach – to Michałowski.
- Ortografia – ukochany dział uczniów. Ustala reguły poprawnej pisowni wyrazów. To zasady ortograficzne decydują, gdzie „ó”, a gdzie „u”. W dodatku te najważniejsze trzeba powtórzyć, bo pytają o nie w testach.
- Leksykologia – zajmuje się określaniem znaczeń wyrazów (semantyka) oraz związkami frazeologicznymi (frazeologia). Również istnienie wyrazów bliskoznacznych, antonimów, homonimów należy do leksykologii, a na te terminy trzeba zwrócić szczególną uwagę.
Zobacz: mama, macocha, matka –niby podobne, ale różne mamy.
Zobaczmy różnicę między fleksyjną i słowotwórczą analizą wyrazu:
Oto analiza fleksyjna:
lampka = lampk- + -a
Cząstka lampk- to temat fleksyjny, cząstka -a to końcówka fleksyjna.
Czy te cząstki są morfemem?
Tak.
Dlaczego?
Otóż obie coś oznaczają:
- Temat fleksyjny niesie ze sobą znaczenie „mała lampa”: wszystko jedno, czy użyty w zdaniu wyraz ma postać lampka, lampkę czy lampką.
- Końcówka fleksyjna jest znakiem konkretnego przypadka – w tym przypadku mianownika rodzaju żeńskiego liczby pojedynczej.
Inaczej wygląda analiza słowotwórcza tego samego wyrazu:
lampka = lamp- + k(a)
Tu pojawiają się inne morfemy:
- temat słowotwórczy lamp- to część wspólna wyrazy pochodnego (lampka) i podstawowego (lampa).
Uwaga! Temat słowotwórczy bywa nazywany podstawą słowotwórczą.
- Cząstka -k- została opisana powyżej – to morfem słowotwórczy zwany formantem. Dodane w nawiasie -a to nadal końcówka fleksyjna, która nie jest morfemem słowotwórczym, lecz fleksyjnym – zmienia się przecież w trakcie odmiany: lampka, lampki, lampką itd.
Rodzaje błędów językowych:
- ortograficzne – tych lepiej wystrzegaj się nie tylko na egzaminie, ale i na klasówkach, w wypracowaniach, w notatkach szkolnych, w urzędowej i prywatnej korespondencji;
- leksykalne (słownikowe) – jeśli pomylą się Ci znaczenia dwóch wyrazów albo nieprawidłowo zestawisz ze sobą jakieś związki wyrazowe, np. napiszesz
Konflikt tragiczny polega na zestawieniu dwóch drugorzędnych racji.
zamiast
Konflikt tragiczny polega na zestawieniu dwóch równorzędnych racji.
(pomyliłeś znaczenia wyrazów: „drugorzędny” i „równorzędny”;
- gramatyczne:
- fleksyjne – to błędy w odmianie wyrazów;
- składniowe – jeśli zastosujecie niepoprawny szyk albo źle zbudujecie zdanie złożone;
- stylistyczne – jeśli styl użyty we fragmencie tekstu nie pasuje do całości, np. napiszesz o jakiejś urodziwej kobiecie:
To była wyjątkowo piękna babka.
zamiast
To była wyjątkowo piękna kobieta.
Uwaga! Do błędów gramatycznych zalicza się też błędy w wymowie, czyli błędy fonetyczne – np. jeśli mówicie „ido” zamiast „idą”, „słyszo” zamiast „słyszą”. Jeśli jednak wyrazy te napiszesz błędnie, zrobisz błąd ortograficzny.
Krótki test
1. Do jakiego działu nauki o języku zaliczysz termin: przydawka, podmiot, orzeczenie?
a) fleksja,
b) składnia,
c) onomastyka,
d) ortografia.
2. Który ciąg terminów należy w pełni do fleksji?
a) podmiot, czasownik, mianownik, tryb,
b) mianownik, dopełniacz, celownik, samogłoska,
c) orzecznik, łącznik, przysłówek, przydawka,
d) czasownik, osoba, liczba, tryb.
3. W jakim słowniku będziesz szukał pochodzenia wyrazu „skóra”?
a) w ortograficznym,
b) we frazeologicznym,
c) w słowniku języka polskiego,
d) w etymologicznym.
4. A. Wskaż zdanie błędne:
a) Niewarta skórka wyprawki.
b) Na pochyłe drzewo wszystkie kozy skaczą.
c) Niewarta skórka wyprafki.
d) Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie.
4. B. Jaki błąd znalazłeś?
a) składniowy,
b) ortograficzny,
c) fleksyjny,
d) stylistyczny.
6. Na czym polega błąd w zdaniu:
Wskaż mi trzecią alternatywę.
Odpowiedzi
1. odpowiedź b)
2. odpowiedź d)
3. odpowiedź d)
4. odpowiedź c)
5. odpowiedź b)
6. Odpowiedź: Alternatywa – to możliwość dwóch rozwiązań: to albo to. Samo to zjawisko jest alternatywą, a nie pierwsze lub drugie wyjście z sytuacji. A co dopiero trzecie! Powinno być: „wskaż mi trzecie wyjście (rozwiązanie, wariant)”.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/gimnazjum/gramatyka/c172-skladnia/1-skladnia-informacje-podstawowe