Wyjaśnij pojęcie i znaczenie teorii Czystej Formy
Jak zacząć?
Teoria Czystej Formy odsyła nas do pomysłów estetycznych Stanisława Ignacego Witkiewicza. Czysta Forma, w ujęciu Witkacego, to działanie elementów formy, takich jak np. barwy, dźwięki, słowa, gra aktorów, a nie fabuła czy jakiekolwiek podobieństwo do rzeczywistości. Nie treść – a Czysta Forma.
Rozwinięcie tematu
Odbiorca kontaktujący się z dziełem ma doznać „uczucia metafizycznego”, tzn. doświadczyć wstrząsu, olśnienia, pierwotnego zadziwienia. Zdaniem Witkacego właśnie dźwięk, barwa czy ruch stanowią o istocie i pięknie utworu, i wywołują najgłębsze przeżycia, nie czyni tego natomiast (jak twierdzili realiści) temat, fabuła, akcja. To właśnie forma wywołuje w odbiorcy przeżycie Piękna, odczucie estetyczne.
Najbliższe ideałom Czystej Formy miały być muzyka i malarstwo abstrakcyjne. Witkacy protestował przeciwko nadrzędnej roli tematu w sztukach plastycznych. Idąc śladami swego ojca, twierdził, że dziełem sztuki może być m.in. obraz przedstawiający… kupę śmieci. Nie zawsze zaś nim będzie portret czy pejzaż.
Poezja osiągnąć może Czystą Formę, pod warunkiem że oderwie się od zniewalającego ją konwencjonalnego systemu znaków językowych, próbującego wyrazić emocjonalne treści. Witkacy kpił z literatury przesyconej uczuciem, uważając, że jest to „bebechowatość” w sztuce.
Czystą Formę może osiągnąć sztuka teatru. Musi jednak oderwać się od chęci naśladowania rzeczywistości. Właśnie sztuce teatralnej Witkacy poświęcił najwięcej miejsca. Sztuka teatralna całkowicie musi przeformułować swoje podstawowe założenia.
Natomiast powieść, zdaniem pisarza, nie może osiągnąć Czystej Formy, dlatego też gatunek ten znajduje się poza domeną sztuki.
Jakie podać przykłady?
Przykładem realizacji Czystej Formy mogą być Szewcy. Tytułowi szewcy to ludzie ogarnięci beznadziejnością własnego robotniczego losu. Nie odpowiada im ciężka praca i obciążenie, nakładane przez prokuratora Roberta Scurvy’ego. Scurvy obawia się robotniczego buntu, organizuje więc zamach stanu i, wraz z organizacją Dziarskich Chłopów, wprowadza rządy dyktatorskie. Uwięzieni szewcy nie mogą z kolei znieść bezczynności. Obalają nowy porządek i rzucają się w wir znienawidzonej ongiś pracy. Rewolucja, użycie siły, próba rozwiązania „kwestii chłopskiej” prowadzi ich jednak w końcu do poczucia głębokiej pustki i nudy. Wpadają więc z kolei w żywioł rozpasania. Niebawem padają ofiarą jeszcze radykalniejszego przewrotu.
Już fabuła jest dziwna i nierzeczywista. Jednakże nie akcja stanowi o istocie Szewców. Witkacy dąży do ujawnienia pewnych przeczuć (czy „uczuć metafizycznych”). Jest przeświadczony o bezsensowności własnego istnienia, o nudzie codzienności, o pustce wypełniającej człowieka. Jak w sztukach plastycznych wyrażała to barwa, tak w teatrze są to działania połączone z wypowiedziami. Działania i wypowiedzi w niczym nie przypominają tych znanych z życia, prawdopodobnych psychologicznie, ale są dziwaczne, niespodziewane, zaskakujące.
Tę dziwaczność możemy prześledzić na przykładzie języka Szewców. Wszystkie postaci utworu są w stanie wyrażać się w ten sam sposób lub „wymieniać się” stylem wypowiedzi. Postaci sceniczne niezależnie od swej kondycji reprezentują ten sam poziom intelektualny. Baby w łachmanach czy dzieci mogą rozmawiać o fizyce Einsteina i logice Chwistka. To groteska. Spotykamy elementy gwary, dialektyzację i wiele zdań wypowiadanych językiem literackim. Uderza zagęszczenie wulgaryzmów, to one powodują, że dialogi są „szewskie”. Używa się języka drapieżnego, dosadnego, agresywnego, połączonego jednocześnie z naukową terminologią. Oto czysta forma.
Warto zwrócić uwagę na wykorzystanie innych tworzyw konstruujących formę sztuki teatralnej. Obserwujemy w dramacie ogromną kondensację czasu, przestrzeni i doskonałe wykorzystanie rekwizytu. Np. gdy ma się dokonać przewrót społeczny, scena jest podzielona na dwie części: w jednej uwięzieni szewcy, w drugiej warsztat szewski. Szewcy zdobywają władzę wtedy, gdy wyłamują dzielące obie części sali balaski, zagarniają narzędzia i rzucają się w wir opętańczej pracy. Dekoracja, ruch, rekwizyty (narzędzia pracy) dają tu o wiele bardziej znaczący efekt, niż wyraziłoby to niejedno słowo.
Podsumuj!
W okresie dwudziestolecia tradycyjne środki wyrazu artystycznego przestały działać i wystarczać odbiorcy. Artysta zaczyna więc deformować przedstawiany przedmiot, zmierzając w kierunku bezsensu. Działając w ten sposób, przyczynia się do wywołania efektu Czystej Formy.
Dodaj:
Witkacy wzbogaca teorię formy o nieistniejący w niej element fascynacji złem. Rozbudowuje ją również o takie jakości, jak komizm, parodia, groteska, błazenada.
Zobacz:
81. Wyjaśnij teorię Czystej Formy Stanisława Ignacego Witkiewicza
Na czym polegała kontrowersyjna teoria Czystej Formy Witkacego?