Jaka to epoka?
Bolesław Leśmian jest poetą dwóch epok – Młodej Polski i dwudziestolecia międzywojennego.
Zawsze możesz o nim pisać:
- W 1937 r. w mowie pogrzebowej ku czci pisarza Roman Kołoniecki (polski poeta oraz tłumacz poezji francuskiej) nazwał Leśmiana wielkim poetą, który umiał „anielsko świat lekceważyć”, a zarazem „tak zmysłowo go kochać”.
- Poetyckie neologizmy Leśmiana są szeroko znane. Wprowadził on do polskiej liryki takie istoty, jak Śnigrobki, Dusiołki, Znikomki i inne.
- Poezja Leśmiana jest wieloznaczna i można ją odczytywać na różne sposoby. To wszystko sprawiło, niestety, że (według Jana Błońskiego) Leśmian stał się czymś w rodzaju magicznego wora, do którego można wrzucić wszystkie ważne inspiracje filozoficzne ubiegłego wieku.
- Poezja była dla niego wiedzą o świecie i sposobem istnienia w nim.
- Trochę żartobliwie mówi się o „nauce” zwanej leśmianologią, podobnie jak o norwidologii…
- W Bergsonie miody poeta odkrył i rozpoznał siebie; ten filozof dat mu to, czego na próżno szuka’ w modernistycznym zblazowaniu.
Pojęcia związane z Bolesławem Leśmianem
Neologizm – jest to nowo wprowadzona do języka jednostka. Dzielimy je na:
- słowotwórcze (np. wieżowiec – budynek wysoki jak wieża),
- znaczeniowe, czyli neosemantyzmy (np. mysz – część komputera),
- frazeologiczne (np. zielone światło – otwarcie możliwości rozwoju).
Obok takich „zwykłych” neologizmów powstają neologizmy artystyczne tworzone przez literatów, a ich funkcją jest wywołanie wrażeń estetycznych, przekazanie osobistej, odautorskiej wizji świata; czasem żart i ironia. Bolesław Leśmian stworzył mnóstwo takich neologizmów, np. potworzyć.
Ballada – jest to utwór opowiadający jakąś niezwykłą historię. Pisana jest prostym językiem, posługuje się dialogiem. Jej fabuła jest zazwyczaj dramatyczna. Narrator jest w niej obserwatorem opisywanego zdarzenia, stara się je skomentować, wyrażając swój emocjonalny do niego stosunek. Narracja z jednej strony, a emocje z drugiej… To sprawia, że ballada jest gatunkiem z pogranicza epiki i liryki.
Rozróżniamy ballady ludowe i literackie.
- Ballada ludowa powstawała w Europie od XII w., anonimowi twórcy czerpali z legend i z… życia. Opowiadali o tym, co najbardziej interesowało słuchaczy: miłości, nadprzyrodzonych zdolnościach, bohaterskich czynach, bitwach. Przykładem może być cykl o Robin Hoodzie.
- Ballada literacka nie jest już anonimowa. Jej twórcy nawiązywali do średnio-wiecznych tematów i wzorców formalnych. Twórcami dojrzalej ballady literackiej byli np. Johann Wolfgang Goethe (autor literackiej wersji starej ballady Król olch), Fryderyk Schiller (Rękawiczka).
W Polsce kariera ballady zaczęła się od wydania Ballad i romansów Adama Mickiewicza w 1822 r. Zupełnie zapomniana w pozytywizmie, ballada odżywa w modernizmie (ballady Jana Kasprowicza, Kazimierza Przerwy-Tetmajera). Do ballady nawiązywali też twórcy międzywojnia – Józef Czechowicz i Bolesław Leśmian oraz twórcy współcześni, np. Miron Białoszewski (Ballada o zejściu do sklepu).
Oniryzm – literatura oniryczna nawiązuje do snu, który może być składnikiem ukazanego w danym dziele świata lub umotywowaniem specjalnej kompozycji dzieła literackiego. Sen jest jednym z najstarszych motywów obecnych w literaturze…
- Mowa o nim i w Biblii (Stary Testament – słynny sen Jakuba, ten z drabiną; Józef objaśniający faraonowi jego tajemniczy sen, Nowy Testament – np. sen Józefa, w którym anioł przekonuje go o niewinności ciężarnej narzeczonej Maryi) i w mitologii, gdzie bożek snu, Hypnos, jest bratem bożka śmierci, Tanatosa.
- Spotkamy ten motyw we fraszce Do snu czy w Trenie XIX Jana Kochanowskiego, w sztuce Życie jest snem Calderona, w Śnie srebrnym Salomei Juliusza Słowackiego.
- Motyw snu znajdziemy np. w Dusiołku Bolesława Leśmiana, gdzie tytułowa zmora zjawia się dopiero po zaśnięciu Bajdały (można tu odnaleźć echa romantycznego motywu „gdy rozum śpi, budzą się upiory”).
W XX w. oniryzm stal się jedną z podstawowych zasad rządzących sztuką. Najsilniej znaczenie snu dla literatury, malarstwa i filmu podkreślał surrealizm. Surrealiści twierdzili (nawiązując do psychoanalitycznej analizy marzeń sennych Junga i Freuda), że tylko sen może dać wyzwolenie z ograniczeń racjonalizmu i logiki, którymi jesteśmy spętani na co dzień. Z poetyki snu korzystał także ekspresjonizm.
W literaturze polskiej oniryzm nigdy nie stał się naczelną cechą jakiegoś nurtu, ale wielu autorów wykorzystywało elementy oniryczne, np. Bruno Schulz, Bolesław Leśmian i Witkacy.
Symbolizm – prąd literacki, którego nazwa pochodzi od ogłoszonego w 1886 r. na łamach Le Figaro manifestu Jeana Moréasa Le Symbolisme. Podstawą symbolizmu byto przekonanie, że rzeczywistość ma charakter dualistyczny – pod warstwą poznawalną zmysłami kryje się prawdziwa, duchowa istota bytu. Symbol miał być środkiem dotarcia do tej metafizycznej warstwy i mógł wyrażać nastrój duszy – cząstki Absolutu. Zadaniem symbolu było „wyrazić to, co niewyrażalne”, na co brakuje określeń w codziennym języku, co wymyka się poznaniu zmysłowemu. Poezja symbolistów nie była poezją opisową, ideałem stało się sugerowanie nastroju. Utwór powinien działać na odbiorcę tak sugestywnie jak muzyka.
Leśmian – jego rola w literaturze polskiej
- Za życia byt niedoceniany, a obecnie uznawany jest za jednego z najwybitniejszych poetów polskich, który stworzył własny, niepodrabialny styl poetycki.
- Debiutował w 1895 r. na łamach Wędrowca wierszem Sekstyny. Od 1901 r. byt związany z elitarnym modernistycznym pismem – „Chimerą” Zenona Przesmyckiego (Miriama).
- Był wielbicielem Bergsona (na pewno pamiętasz, że w modernizmie poetów umownie dzielono na schopenhauerystów – tych reprezentował np. Kazimierz Przerwa-Tetmajer i bergsonistów – tych reprezentował np. Leopold Staff). Leśmian byt autorem eseju Z rozmyślań o Bergsonie.
- Zasadniczą cechą poezji Leśmiana jest groteskowe zespolenie zmysłowego konkretu, oddającego realne, „normalne” doświadczenie z wizyjnością, w której natura spotyka się z zaświatem, a odrywający się od natury człowiek z Bogiem.
- Czerpał z motywów mitologicznych, legendowych, ale zawsze nadawał im oryginalne piętno.
- Główne tematy jego poezji to śmierć, relacje między bytem a nicością, człowiek a natura.
- Stworzył całkowicie oryginalny styl poetycki, w którym m.in. z języka ludowego i staropolskiego zbudował system neologizmów i neosemantyzmów.
- Podjął tradycję ballady i poematu, tworząc formę wiersza epicko-symbolistycznego, który w baśniowej fabule zawierał problematykę metafizyczną. Historia konkretnej postaci miała w tych wierszach wymiar uniwersalny.
- Ukształtował nowy typ bohatera – wyrwanego z cywilizacji „człowieka pierwotnego”, hybrydalnego, zawieszonego między człowieczeństwem a światem natury.
Zobacz: