Autor
Dante Alighieri (1265-1321)
To jeden z najważniejszych twórców przełomu średniowiecza i renesansu, uważany za prekursora nowej epoki. Urodził się i większość życia spędził we Florencji – stolicy sztuki. Pochodził z rodziny patrycjuszy. Otrzymał staranne wykształcenie, był poetą, uczonym i zaangażowanym w sprawy państwowe politykiem. Brał czynny udział w walce stronnictwa tzw. Gwelfów Białych dążących do uniezależnienia tego miasta od papiestwa. Po zwycięstwie przeciwników, Gwelfów Czarnych, zagrożony karą śmierci, musiał udać się na tułaczkę. Od roku 1302 zaczyna się jego dożywotnie wygnanie. Zmarł w Rawennie, gdzie stworzył swe największe dzieło – Boską komedię.
- Motywem pierwszych utworów zawartych głównie w zbiorze Vita nova (Nowe życie) jest miłość do Beatrycze – ukochanej poety, która młodo zmarła.
- Jego najważniejsze dzieło Boska komedia jest wizją wędrówki po świecie pozagrobowym. Jest to dzieło złożone z trzech części: Piekła, Czyśćca i Raju. Bohater – Dante – przemierza te sfery, podążając za dwoma przewodnikami: po piekle i czyśćcu oprowadza go Wergiliusz, a po raju ukochana Beatrycze. Utwór zawiera apel o przestrzeganie cnót chrześcijańskich. Dante jako człowiek wędruje po dziewięciu kręgach piekła, by zyskać świadomość dobra i zła, po dziewięciu kręgach czyśćca i dziewięciu raju, dochodząc do najwyższych sfer niebios, osiąga największą z łask.
Dzieło ma także wymowę moralną, nawiązującą do współczesności Dantego. Autor umieszcza w utworze krytykę swoich wrogów i rozpatruje aktualne wydarzenia zaistniałe we Florencji, z której został wygnany.
Epoka – tu jesteśmy
Między średniowieczem a renesansem
Boska komedia powstała w 1307 roku, a więc w epoce późnego średniowiecza. Swym charakterem, poetyką i poruszanymi tematami wykracza jednak poza swoje czasy. Dlatego też o Boskiej komedii mówimy, że jest to utwór prekursorski, zapowiadający nowy sposób postrzegania świata.
Jednak dzieło Dantego tkwi ciągle mocno w realiach średniowiecza. Możemy w nim znaleźć zarówno elementy filozofii i religijności średniowiecznej jak i cechy utworów renesansowych.
- Data powstania Boskiej komedii to około 1307 roku, a więc jeszcze średniowiecze, choć późne.
Za najważniejsze cechy średniowieczne utworu uważa się jego alegoryczność (np. Wergiliusz reprezentujący mądrość), wizję Boga (który jest najwyższą wartością, szczęściem i celem) umieszczonego w centrum świata, magię liczb (33 pieśni, 9 kręgów, 3 części).
- O początkach renesansu świadczyć będzie natomiast dobór tematyki, krytyka społeczeństwa (w tym także duchowieństwa), indywidualizm odczuwania zdarzeń, narrator główny bohater – człowiek, odwoływanie się do tradycji antycznych, ukazanie świata uporządkowanego, harmonijnego, symetrycznego. Renesansową cechą jest także fakt, że Dante jako postać pierwszoplanowa jest najważniejszy, podróż w życie pozagrobowe jest jego osobistym przeżyciem, ukazuje ludzkie, ziemskie uczucia, na przykład tęsknotę wygnańca za ojczyzną, renesansowy jest także obraz społeczeństwa tych czasów.
Geneza
Boska komedia jest największym dziełem włoskiego poety, pisał ją przez całe życie. Poemat przedstawia wizję wędrówki Dantego przez zaświaty – piekło, czyściec i niebo. Pomysł wędrówki w zaświaty zaczerpnął artysta od swoich poprzedników – ten motyw pojawia się zarówno w mitologii, jak i literaturze europejskiej okresu średniowiecza. Dante rozwinął go w obszerny poemat, czyniąc samego siebie głównym bohaterem. Czytając poemat, mamy więc do czynienia z dwoma wcieleniami Dantego – po pierwsze bohatera, który wędruje po zaświatach, po drugie narratora, który z perspektywy czasu opowiada historię swojej wędrówki.
Dante napisał Boską komedię przede wszystkim po to, aby oddać hołd swojej zmarłej ukochanej Beatrycze. Kolejną motywacją było pragnienie wskazania ludzkości drogi do wyjścia z występków. Był przekonany, że ludzkość zeszła na manowce wszelkiego rodzaju zepsucia. Chciał odciągnąć ludzi od grzechów wizjami okropnych kar, jakie czekają ich po śmierci w piekle i zachęcić do cnotliwego życia przez ukazanie wizji raju jako miejsca wiecznego szczęścia.
Bohater
Trzydziestopięcioletni poeta, Dante, który tworząc poemat był człowiekiem ponadczterdziestoletnim, pisał bowiem swój utwór około 1307 roku.
Gatunek
Poemat epicki w stu pieśniach, z elementami dzieła teologicznego. Utwór jawnie odwołuje się do doktryny świętego Tomasza z Akwinu, a jednak mimo to zarzucano nieraz poecie odszczepieństwo.
Uwaga!
Słowo „komedia” nie jest współcześnie rozumianym określeniem gatunku. Oznacza „rzecz”, poemat o szczęśliwym zakończeniu.
Czas akcji
Akcja rozpoczyna się w Wielki Piątek jubileuszowego roku 1300. Podróż trwa około tygodnia.
Miejsce akcji
Miejsca fantastyczne, zaświaty.
Boska komedia jako utwór o wędrówce
Podstawą kompozycji utworu jest wędrówka poety przez zaświaty. Przechodzi on kolejno przez Piekło, Czyściec (tu jego przewodnikiem jest poeta Wergiliusz – symbol mądrości) i Raj, po którym oprowadza go Beatrycze, ukochana poety, symbol miłości i mądrości Boga. Dante stworzył obraz najbardziej znanej w historii naszej kultury wędrówki po zaświatach. Piekło obejmuje 9 kręgów, gdzie potępieni umieszczeni są według swoich win. Poeta opisuje grzeszników i kary, którym podlegają. Wizja poety jest pełna, a opis grzechów i kar – nieprzypadkowy. Dlatego też można odczytywać dzieło Dantego jako alegorię drogi życiowej człowieka, wiodącej przez gąszcze grzechu, poznanie wszelkiego rodzaju przewinień ludzkich i stopniowe oczyszczanie się z grzechu.
Uporządkuj treść
Poemat podzielony jest na trzy części – Piekło, Czyściec i Raj. Każda część składa się z trzydziestu trzech lub trzydziestu czterech ponumerowanych pieśni.
Uwaga, obowiązuje Cię znajomość tylko Piekła – w praktyce – wybranych fragmentów.
Część I – Piekło
Pieśń I
Podróż Dantego rozpoczyna się w nocy z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek w 1300 r. Dante miał wówczas 35 lat. Średnia długość życia ludzkiego w tamtym okresie wynosiła 70 lat, dlatego poeta mówi, że jest „na połowie czasu”. Artysta zgubił drogę i znalazł się w „ciemnym, gęstym lesie” i szuka z niego wyjścia. Las jest alegorią świata pogrążonego w grzechach, a zgubienie drogi oznacza odejście od prawego życia (notabene ma to potwierdzenie w życiorysie Dantego, który po śmierci Beatrycze prowadził rozwiązłe życie i szukał pocieszenia u innych, przygodnie poznanych kobiet). Odczuwa trwogę i chce wejść na wzgórze, gdy drogę zastępują mu po kolei trzy zwierzęta:
- Pantera – alegoria zmysłowości,
- Lew – alegoria pychy,
- Wilczyca (potwornie chuda, mimo że pochłania wiele) – alegoria chciwości.
Ta ostatnia jest szczególnie agresywna. Dante cofa się do przepaści, gdzie nie świeci Słońce (czyli oddala się od opieki Boskiej). W ostatniej chwili, gdy już ma spaść w przepaść, na ratunek przybywa mu Wergiliusz (starożytny rzymski poeta, autor Eneidy, mistrz Dantego). Wergiliusz podejmuje się poprowadzić Dantego przez piekło i czyściec, w raju ma czekać na niego osoba godniejsza, która go poprowadzi. Dante zgadza się i rozpoczyna się podróż dwóch poetów.
Pieśń II
Wergiliusz informuje Dantego, że został wysłany jako jego przewodnik na prośbę Beatrycze. Wolą Boga jest, aby Dante odbył wędrówkę po zaświatach, Bóg będzie opiekował się nim podczas całej wędrówki. Obaj poeci kierują się w stronę piekła.
Pieśń III
- Dante i Wergiliusz docierają do bramy piekła, na której widnieje napis:
Przeze mnie droga w miasto utrapienia,
Przeze mnie droga w wiekuiste męki,
Przeze mnie droga w naród zatracenia.
Jam dzieło wielkiej, sprawiedliwej ręki.
Wzniosła mię z gruntu Potęga wszechwłodna,
Mądrość najwyższa, Miłość pierworodna;
Starsze ode mnie twory nie istnieją,
Chyba wieczyste – a jam niepożyta!
Ty, który wchodzisz, żegnaj się z nadzieją.
- Jest to miejsce, gdzie dusze ludzkie doznają utrapienia, które ma trwać wiecznie.
- Jest to miejsce będące wyrazem sprawiedliwości Bożej.
- Zostało stworzone przez trzy osoby boskie – Boga Ojca („Potęgę wszechwładną”), Syna Bożego („Mądrość najwyższą”) i Ducha Świętego („Miłość pierworodną”).
Pieśń IV
Dante i Wergiliusz zostają przewiezieni łodzią przez Charona przez rzekę Acheront i docierają do I kręgu piekła, przedpiekla (limbo). Znajdują się tam dusze szlachetne, które przez to, że przyszły na świat przed Chrystusem, nie mogły zostać zbawione. Punktem centralnym przedpiekla jest szlachetny zamek (nobile castello), rezydencja wielkich poetów i myślicieli świata pogańskiego (m.in. Homera, Horacego, Owidiusza, Cezara, Euklidesa, Ptolemeusza, Talesa) oraz postaci mitologicznych (Hektora, Elektry, Eneasza i innych). Nie cierpią oni fizycznie, ale psychicznie, ponieważ wiedzą, że nigdy nie będą oglądać oblicza Boga, tylko dlatego, że urodzili się przed narodzinami Zbawiciela. Stąd atmosfera smutku, która dominuje w tym kręgu piekła.
Pieśń V
Pieśń V przenosi nas do II kręgu, miejsca przebywania tych, którzy zgrzeszyli zmysłowością. U wejścia Minos, strażnik tego kręgu, wyznacza miejsce wiecznego pobytu duszom potępionym, owijając swój ogon dookoła ciała. W II kręgu Dante spotyka bohaterów grzeszących zmysłowością: Helenę trojańską, Achillesa, Kleopatrę, Parysa, Tristana. Wszystkie te dusze dręczy huraganowy wiatr.
Pieśń VI
W III kręgu spotykamy dusze grzeszące łakomstwem, które smagane są deszczem i grzęzną w błocie, dodatkowo kąsane przez Cerbera, strażnika tego kręgu. Dante spotyka tam Florentczyka Ciacco, który przepowiada rozwój wypadków we Florencji po1300 r.
Pieśni VII-IX
Krąg IV przeznaczony jest dla skąpców i rozrzutników. Obie te grupy robiły zły użytek z dóbr materialnych, pierwsi gromadząc je bez potrzeby, a drudzy wydając lekkomyślnie. W kręgu V znajdują się gwałtownicy oraz apatyczni i leniwi. Dusze znajdujące się w tych obu kręgach grzęzną w Styksie, bijąc się ze sobą. W kręgu VI w rzędach grobów znajdują się heretycy. Ich groby płoną, a natężenie ognia jest zależne od stopnia odstępstwa od wiary herezji, które owi ludzie za życia głosili.
Pieśń XI
Wergiliusz tłumaczy Dantemu strukturę dalszych części piekła. Krąg VII jest miejscem pobytu gwałtowników wszelakiego rodzaju. Składa się on z trzech rejonów. Pokutują w nich trzy rodzaje gwałtowników: przeciwko bliźnim, przeciwko samemu sobie (samobójcy) i przeciwko Bogu. Krąg VIII przeznaczony jest dla oszustów, fałszerzy wszelkiego rodzaju i podstępnych. W IX kręgu, położonym na dole piekła, a sięgającym do środka ziemi, znajdują się duchy zdrajców oraz tych, którzy nadużywali zaufania innych. Wergiliusz dodaje jeszcze, że nadużycia w dziedzinie życia fizycznego, czyli grzechy zmysłowości i łakomstwa, są mniej surowo karane niż grzechy wywodzące się ze złego używania rozumu.
Pieśń XXXIV
Poeci wypuszczają się do IX i ostatniego kręgu piekła, dzielącego się na cztery podkręgi. W pierwszym, zwanym kręgiem Kaina, umieszczeni są zdrajcy osób bliskich, w drugim – Antenora, znajdują się zdrajcy swego kraju lub stronnictwa. W trzecim podkręgu, zwanym Tolomea, cierpią wieczne kary ci, którzy nadużyli zaufania innych. Czwarty krąg (Giudecca) stanowi dno piekła. Króluje tu niepodzielnie Lucyfer (zdrajca Boga, najwyższego dobrodzieja wszelkiego stworzenia), pogrążony całkowicie w lodzie. Jest on przedstawiony jak potwór o trzech paszczach, w których znajdują się trzej najwięksi zdrajcy ludzkości – Judasz, Brutus i Kasjusz. Poeci znajdują się w centrum Ziemi. Przez tunel kierują się ku wyjściu na drugą półkulę do Góry Czyśćcowej.
Budowa piekła
Piekło powstało, gdy Lucyfer, największy z aniołów (jego imię oznacza „niosący światło”, od łac. lux – światło) po zdradzie Boga został strącony z nieba. Zrobił przy tym ogromną dziurę w ziemi i tak powstało piekło.
Składa się z dziewięciu kręgów, zwężających się w głąb ziemi. Pierwszy z nich to tzw. przedpiekle (limbo), następne cztery zajmują ludzie popełniający grzechy wynikające ze słabej woli:
• Krąg II – zmysłowi,
• Krąg III – żarłocy i opilcy,
• Krąg IV – skąpcy i rozrzutnicy,
• Krąg V – skłonni do gniewu.
Każdy z kręgów strzeżony jest przez jakąś mitologiczną postać:
• I – Charona
• II – Minosa
• III – Cerbera
• IV – Plutona
• V – Flegiasza
Druga część piekła (tzw. dolne piekło) oddzielona jest od pierwszej murem. Za murem znajdują się bardziej zatwardziali grzesznicy:
- Krąg VI – heretycy
- Krąg VII – gwałtownicy (wobec bliźnich, wobec siebie samych, wobec Boga i natury)
- Krąg VIII (tzw. złe doły), podzielony jest na 10 części:
1. uwodziciele
2. pochlebcy
3. świętokupcy
4. wróżbici
5. oszuści
6. obłudnicy
7. złoczyńcy
8. fałszywi doradcy
9. szerzyciele waśni
10. fałszerze
- W kręgu IX znajdują się ci, którzy zgrzeszyli zdradą: sam Lucyfer, zdrajca Boga, a w jego trzech paszczach trzej najwięksi zdrajcy ludzkości – Judasz, zdrajca Jezusa, oraz Brutus i Kasjusz – zdrajcy Cezara.
Każda z grup grzeszników cierpi męki wynikające z popełnionych grzechów. Bogactwo pomysłów Dantego jest pod tym względem ogromne.
Część II – Czyściec
Czyściec znajduje się na drugiej półkuli ziemskiej. Jest to góra powstała z materiału, który wypchnął Lucyfer, spadając z nieba, ma kształt zwężającej się ku górze piramidy. Dzieli się na dziewięć części: wstęp do czyśćca, siedem rejonów w kształcie tarasów, w których przebywają grzesznicy czyniący pokutę (po kolei: pyszni, zazdrośni, gniewliwi, leniwi, chciwi i rozrzutni, nieumiarkowani w jedzeniu i piciu, zmysłowi) i szczyt, czyli raj ziemski. O ile w piekle dominował tragizm i cierpienie połączone z brakiem nadziei, o tyle w czyśćcu cierpienia dusz połączone są ze spokojem, radością i nadzieją na zbawienie.
Grzesznicy wiedzą bowiem, że ich cierpienie kiedyś się skończy i przypadnie im w udziale wieczne szczęście.
Po przejściu przez czyściec, w raju ziemskim Dante spotyka swoją ukochaną, Beatrycze. Wergiliusz uznaje, że jego rola jest już skończona, i odchodzi. Beatrycze obejmuje przewodnictwo i prowadzić będzie Dantego do raju niebieskiego, ostatniego etapu podróży.
Część III – Raj
Droga Dantego w raju prowadzić będzie przez dziewięć niebios systemu Ptolemeusza do Empireum, siedziby Boga. Obrazy przedstawione w tej części Komedii są – odwrotnie, niż to miało miejsce w przypadku poprzednich części – całkowicie zdematerializowane. Wszystko staje się grą dźwięków i kolorów. Węch i dotyk, które odgrywały dużą rolę w piekle i czyśćcu, tu stają się nieistotne. Poszczególne sfery niebieskie, w których przebywa Dante, to:
• Księżyc,
• Merkury,
• Wenus,
• Słońce,
• Mars,
• Jowisz,
• Saturn
• niebo dziewiąte
• niebo krystaliczne (Empireum).
W Empireum Beatrycze opuszcza Dantego, przewodnictwo obejmuje św. Bernard z Clairvaux. Poeta dociera do ostatecznego celu wędrówki i w ekstazie ogląda oblicze Boga. Poemat kończy się słowami „Miłość, co wprawia w ruch słońce i gwiazdy” – jest to charakterystyka Boga, którego największym przymiotem jest miłość, miłość rządząca całym światem pokazanym przez Dantego w Boskiej komedii.
Ta lektura jest ważna bo…
- Uznaje się ją za pomost między średniowieczem a renesansem.
- To utwór prekursorski, uznawany za zapowiedź renesansu.
- To arcydzieło literatury włoskiej, Dante ukształtował właściwie język literacki we Włoszech (tak jak u nas Kochanowski). Jego kunszt poetycki przyczynił się do tego, że właśnie odmiana włoskiego z okolic Florencji została uznana za najpiękniejszą i stała się podstawą ogólnonarodowego języka urzędowego i literackiego.
- Zawiera wiele odwołań do wątków z mitologii greckiej i postaci z literatury i historii starożytnej.
- To utwór uniwersalny, dotyczący problemów każdego człowieka każdej epoki, takich jak: śmierć, miłość, moralność, grzech i kara za niego.
- Dante jest jednym z najbardziej znanych i najwybitniejszych poetów wszech czasów.
- Boska komedia to monumentalne dzieło z motywem podróży, piekła, czyśćca i raju, miłości oraz poezji – te motywy inspirują od lat artystów od antyku po czasy współczesne.
- Utwór był inspiracją dla wielu artystów późniejszych epok, między innymi reżyserów, poetów, pisarzy (wystarczy wspomnieć choćby Nie-boską komedię Krasińskiego).
- Stąd pochodzą frazeologizmy takie jak „dantejskie sceny” czy „motyw Beatrycze”.
- Wyobrażenie piekła w dużym stopniu pochodzi z Boskiej komedii (kręgi piekielne).
To jest rodem z Boskiej komedii
- Sceny dantejskie – czyli piekielne, przerażające i okrutne. Sformułowanie przeszło już do słownictwa ogólnego.
- Kręgi piekielne – wyobrażenie o podziale piekła, w utworze Dantego stanowiło je dziewięć kręgów.
- Motyw kobiety idealnej – Beatrycze
- Cytat:
Ty, który wchodzisz, żegnaj się z nadzieją.
(według Dantego: tak brzmiał napis nad bramą piekła, słowa znane także w innych tłumaczeniach).
- Cytat:
W życia wędrówce, na połowie czasu,
Straciwszy z oczu szlak niemylnej drogi,
W głębi ciemnego znalazłem się lasu.
Owa „połowa czasu”, połowa życiowej wędrówki to ówczesny wiek Dantego: pisząc dzieło, miał trzydzieści pięć lat, a w jego czasach uważano, że siedemdziesiąt lat to górna granica ludzkiego życia.
W innym przekładzie, Aliny Świderskiej, fragment ten brzmi:
W połowie drogi żywota naszego
Nagle się w gęstym obłąkałem lesie.
Interpretacje dzieła
Boską komedię można traktować zarówno jako utwór o wędrówce poety w zaświaty, jak i odczytywać alegorycznie: jako historię wyzwolenia człowieka, wznoszącego się po szczeblach poznania ku dobru, ku mądrości – ku raju.
Boska komedia to wielki utwór o wędrówce
Podstawą kompozycji jest wędrówka poety przez zaświaty. Przechodzi on kolejno przez piekło, czyściec (tu jego przewodnikiem jest poeta Wergiliusz – symbol mądrości) i raj, po którym oprowadza go Beatrycze, ukochana poety, symbol miłości i mądrości Boga. Dante stworzył obraz najbardziej znanej w historii naszej kultury wędrówki po zaświatach. Piekło obejmuje dziewięć kręgów, gdzie potępieni umieszczeni są według swoich win. Poeta opisuje grzeszników i kary, którym podlegają. Wizja poety jest pełna, a opis grzechów i kar – nieprzypadkowy. Dlatego też można odczytywać dzieło Dantego jako alegorię drogi życiowej człowieka, wiodącej przez gąszcze grzechu, poznanie wszelkiego rodzaju przewinień ludzkich i stopniowe oczyszczanie się z grzechu.
Boska komedia jako krytyka społeczna
Boska komedia nie jest jedynie dziełem o zaświatach. Świat realny jest w utworze stale obecny. W swej fantastycznej opowieści Dante przedstawia własne poglądy polityczne, rozprawia o roli cesarstwa i papiestwa, pokazuje wiedzę przyrodniczą, rozważa zawikłane problemy filozoficzne i wykłada doktryny religijne. Dzięki temu jego utwór, mówiący o pozaziemskich i ponadczasowych sprawach, jest także nasycony aktualnością. Współczesnemu odbiorcy trudno jest zrozumieć i wyłapać wiele nawiązań i aluzji Dantego, który całe życie był bardzo zaangażowany w sprawy publiczne. Szczególnie istotna z punktu widzenia przełomu epok wydaje się krytyka duchowieństwa i papiestwa – świata dotąd nietykalnego. U Dantego zdarza się, że… duchownych znajdujemy w piekle. Autor krytykuje ich za to, że zamiast dbać o dobro ludzi, zagarniali skarby kościelne, handlowali odpustami i zachowywali się niemoralnie. Ci zostaną ukarani jeszcze srożej, gdyż mieli spełniać na ziemi posługę Bożą.
Bohater Boskiej komedii – artysta słowa
Bohater Boskiej komedii, a zarazem narrator opowiadający o swej wędrówce przez zaświaty to poeta (Wergiliusz), artysta słowa, świadomy swego talentu, a jednocześnie skromny. Poeta Dante odbywa podróż w zaświaty. Z tej wędrówki ma wynieść jakąś naukę. Oprócz tego jego obowiązkiem jest opisanie tej wędrówki po to, by pouczyć innych i przyczynić się do ich odnowy moralnej. Wielką inspiracją dla bohatera byli twórcy antyczni, spośród których wielu spotyka podczas swego pobytu w piekle. Ich głównym grzechem była nieświadomość – żyli przed nadejściem Chrystusa, wyznawali inną religię, inną filozofię życiową (znajduje się tam np. Homer, Horacy, Owidiusz, Cyceron i Seneka).
Narrator Boskiej komedii jest wyrazicielem poglądów Dantego. Zastosowano w utworze następujący zabieg – narratorem uczyniono poetę. Ten zabieg sugeruje, że ów poeta jest alter ego samego autora, odzwierciedlającym jego spojrzenie na świat. Dzięki temu zabiegowi udało się Dantemu stworzyć utwór, który odbija światopogląd, filozofię, wyobrażenie religijne owych czasów, jest także jednym z najważniejszych świadectw historycznych i antropologicznych swojej epoki.
Piekło Dantego
przedstawia nam całe spektrum grzeszników, ich przewinień, a także kar, które muszą za nie ponosić. Niektóre z nich są okrutne, brutalne, mrożące krew w żyłach. W kręgu pierwszym piekła znajdują się starożytni twórcy. Nie są oni ciężko karani – ich grzechy są stosunkowo lekkie – żyli w innych czasach i mówili o rzeczach, o których mówić się nie powinno, nieświadomie grzeszyli przeciw Bogu. Dante umieszcza ich w piekle, ale nie ocenia ich surowo, jakby zdając sobie sprawę z tego, że taki jest los wybitnych twórców.
Przesłanie dzieła
- Osobiste: hołd dla ukochanej kobiety.
- Moralne: celem poety jest wywołanie wstrząsu u czytelników – chciał pokazać ogrom zła w jego różnorodnych formach, pokazać, jak jest karane.
- Artystyczne: hołd dla poezji i poetów (np. Wergiliusza), podkreślenie mocy i piękna słowa.
- Teologiczne: Dante opowiada się po stronie Kościoła ubogiego, tak jak franciszkanie. Czyni to w ramach obowiązującej doktryny wiary, nie pochwala jednak bogacenia się kleru.
- Doraźne: dotyczące aktualnych spraw Florencji, przeciwników politycznych Dantego.
Cechy średniowieczne i renesansowe Boskiej komedii
średniowieczne
- data powstania – późne średniowiecze
- filozofia teocentryczna
- magia liczb
- alegoryczność
- średniowieczna wizja wędrówki po świecie
renesansowe
- główny bohater – człowiek, poeta
- indywidualizm odczuwania
- krytyka społeczeństwa
- sposób prezentacji tematów
- język włoski
Szukaj powiązań
Motyw podróży – wędrówki – jest jednym z najczęściej występujących motywów w literaturze światowej. Nie musi być to podróż w przestrzeni, może być to spojrzenie w głąb siebie służące poznaniu.
Pomysł wędrówki po zaświatach nie był oryginalny – już w starożytności ukazywano zejście żyjących (Odyseusza, Orfeusza) do krainy zmarłych, a w średniowieczu rozpowszechnione były tzw. wizje przedstawiające pielgrzymkę żywych do piekła. Podróż Dantego zaczyna się w Wielki Piątek i trwa około tygodnia.
Tematy, z którymi można powiązać Boską komedię
- Wędrówka – przy takim temacie trzeba wspomnieć o wędrówce Dantego przez piekło, czyściec i raj, a także o jego przewodnikach – Wergiliuszu i Beatrycze.
- Piekło, cierpienie, grzech – Dante daje pełen obraz grzeszników, kar, jakie ich spotykają, oraz katuszy, które muszą znosić.
- Artysta słowa – bohaterem i narratorem utworu jest poeta, który ma nie tylko poznać zaświaty, ale też przekazać tę wiedzę innym.
- Labirynt – piekło można potraktować jako przeciwieństwo labiryntu doskonałego – jest harmonijny i przejrzysty.
- Miłość – Beatrycze jest jedną z najbardziej znanych postaci kochanek.
Warto wiedzieć
- Boska komedia jest jednym z pierwszych dzieł napisanych w języku narodowym – po włosku. Zachwyca nie tylko bogactwem języka, metafor i obrazów, jest także świadectwem zmieniających się czasów. Do tamtej pory nie do pomyślenia było, by liczące się dzieło powstało w innym języku niż łacina.
- Boska komedia to utwór, którego pełne odczytanie wymaga dobrej znajomości mitów i historii cywilizacji śródziemnomorskiej, gdyż do tych dwóch płaszczyzn znajduje się tam wiele odwołań. Przykładem może być wizja piekła z postacią Charona i Cerberem strzegącym wejścia. Jest to obraz zaświatów dobrze znany z mitologii greckiej i rzymskiej. Z historii starożytnego Rzymu został zaczerpnięty wątek Juliusza Cezara.
- Poemat Dantego został nazwany Boską komedią dopiero przez potomnych. Sam poeta nazywał swoje dzieło po prostu Komedią lub Poematem świętym. Przymiotnik „boska” dodano dla uczczenia doskonałości i niepowtarzalności dzieła. W ten sposób złożono również hołd geniuszowi Dantego. „Komedia” nie oznacza gatunku dramatycznego, lecz „rzecz”, poemat o szczęśliwym zakończeniu.
Ważne terminy
Sceny dantejskie – czyli piekielne, przerażające i okrutne.
Alegoria – motyw lub rozwinięty zespół motywów, który poza znaczeniem dosłownym ma też znaczenie przenośne, jednoznaczne (w odróżnieniu od symbolu) i zrozumiałe dla czytelnika (np. lis oznacza chytrość).
Prekursor – ktoś, kto wyprzedza swoją epokę, a zwiastuje następną (np. Dante był takim zwiastunem renesansu).
Porte-parole – w utworach epickich i dramatycznych bohater, którego wypowiedzi traktuje się jako bezpośredni wyraz poglądów autora.
Alter ego – drugie ja (np. poety).
Sztuka i film na temat
- Ilustracje do Boskiej komedii wykonało wielu sławnych artystów, między innymi Salvador Dali, który lubował się w przedstawianiu okrutnych i dziwacznych scen ze spotworniałymi postaciami.
- Metaforę życia – ciemnego lasu zaczerpnął z Boskiej komedii Antoni Malczewski do swego utworu Maria.
- Do motywów dantejskich nawiązał w Nie-boskiej komedii Zygmunt Krasiński, zapożyczając od Dantego także przekształcony tytuł. W jego interpretacji piekłem, ukazanym na wzór dantejski, był świat rewolucji (piekło na ziemi), inspirowany motywami z rewolucji francuskiej.
- Do motywu Beatrycze nawiązał Jan Lechoń w wierszu Spotkanie:
Nie ma nieba ni ziemi, otchłani ni piekła,
Jest tylko Beatrycze. I właśnie jej nie ma.
- W wierszu Norwida Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie pojawia się motyw podwójnego grobu Dantego:
Coś ty Italii zrobił, Alighieri,
Że ci dwa groby stawi lud nieszczery,
Wygnawszy pierwej?…
- W piosence Jacka Kaczmarskiego Epitafium dla Włodzimierza Wysockiego odnajdziemy cytat nawiązujący do podróży w zaświaty w Boskiej komedii:
To moja droga z piekła do piekła
W dół na złamanie karku gnam!
Nikt mnie nie trzyma, nikt nie prześwietla
Nie zrywa mostów, nie stawia bram!
- Motywy dantejskie odnajdujemy między innymi w filmie Między piekłem a niebem w reżyserii Vincenta Warda (melodramacie o parze rozdzielonej przez śmierć).
Do odpowiedzi
Ukaż Boską komedię jako sumę średniowiecznego światopoglądu.
Zacznij np. tak:
„Boska komedia” jest alegoryczną opowieścią o wędrówce Dantego pielgrzyma przez piekło, czyściec i raj. Podróż przez zaświaty jest jednak tylko pretekstem, by przedstawić poglądy poety na politykę, filozofię, literaturę i obyczajowość średniowieczną, stając się zarazem kompendium wiedzy kosmologicznej i przyrodniczej tego okresu. Przez karty poematu przewija się również plejada postaci, zarówno mitycznych, legendarnych, jak i historycznych oraz współczesnych autorowi, gdyż w centrum zainteresowania Dantego znajduje się przede wszystkim człowiek.
Przejdź do rozwinięcia:
- O wartości poematu Dantego świadczy fakt, że jest on udaną próbą przedstawienia pełnego obrazu średniowiecznego świata – takiego, jak widzieli go ludzie tamtego okresu. Świat jest więc uporządkowany przez Boską sprawiedliwość. Konkretne grzechy lub cnoty powodują umieszczenie danej osoby w hierarchii piekła, czyśćca lub nieba. W tym świecie panuje idealny porządek.
- Poza tym Dante umieszcza w zaświatach praktycznie wszystkie postacie, które są istotne dla dziedzictwa europejskiej kultury. Nie ma dla niego znaczenia, czy te postacie istniały naprawdę (w czasach współczesnych Dantemu bądź wcześniej), czy są bohaterami średniowiecznych tekstów, czy mitologii greckiej. Wszystkie one odgrywają ogromną rolę w kształtowaniu się średniowiecznego światopoglądu i dlatego zostały umieszczone obok siebie.
- Cały ten świat, zarówno pogański, jak i chrześcijański, zostaje podporządkowany Bożej sprawiedliwości i Bożej miłości. Boska komedia jest więc sumą średniowiecznej teologii, średniowiecznego dziedzictwa literackiego i filozoficznego. Jest dowodem na to, jak bardzo dla średniowiecza ważna była literatura starożytna i jak wielkim kłamstwem jest stwierdzenie, że w średniowieczu zapomniano o dorobku antyku.
Zakończ:
Z drugiej strony poemat przedstawia historię konkretnego człowieka, jego wędrówki, a przy tym przeżyć i przemiany. To połączenie planu ogólnoludzkiego (filozoficznego, literackiego, moralnego) i personalnego (przedstawienie historii jednego człowieka).
Zobacz:
Boska komedia jako dzieło przełomu średniowiecza i renesansu
Ukaż Boską komedię jako sumę średniowiecznego światopoglądu.
Dlaczego Boską komedię Dantego uznaje się za pomost pomiędzy średniowieczem a renesansem?