Bogurodzica
Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja!
U twego Syna Gospodzina matko zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, spuści nam.
Kyrieleison.
Twego dziela Krzciciela, Bożycze,
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy:
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt.
Kyrieleison.
Bogurodzica – najstarszy wiersz polski i, poza pojedynczymi słowami i jednym pełnym zdaniem w tekstach łacińskich, w ogóle najstarszy tekst w języku polskim. Jest dziełem anonimowego autora a powstała, jak datują badacze literatury i języka, najprawdopodobniej w pierwszej połowie XIII wieku (na pewno przed rokiem 1386, kiedy odbyła się koronacja Jagiełły a wtedy Bogurodzicę śpiewano more maium czyli obyczajem przodków), choć rozbieżności w datowaniu sięgają kilku wieków, od końca X do XIV w. Bogurodzica jest także wierszem oryginalnym – nie znaleziono jej pierwowzoru w poezji obcej.
Najstarszy rękopiśmienny zachowany tekst pieśni odnaleziono na wklejce tylnej okładki rękopisu łacińskiego kazania przechowywanego w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Kazanie pochodzi z 1407 roku, zapis pieśni badacze datują na rok 1408. Oprócz treści zapis ten zawiera nuty. Tekst był partyturą chorału gregoriańskiego śpiewanego chóralnie, jednogłosowo (monodia), bez akompaniamentu instrumentów, podczas uroczystości kościelnych. Również w Krzyżakach Henryka Sienkiewicza właśnie Bogurodzicę śpiewają polscy rycerze, idąc do boju. Bogurodzica była bowiem dla Polaków nie tylko modlitwą, pieśnią religijną ale także hymnem polskiego rycerstwa zagrzewającym do walki. Dla Jagiellonów Bogurodzica była hymnem dynastycznym – koronacyjnym. Jej tekst został umieszczony na stronie tytułowej wydanego w 1506 roku Statutu Królestwa Polskiego Jana Łaskiego – co świadczy o tym, że w tamtych czasach była ona hymnem państwowym, carmen patrium – pieśnią ojczystą, pieśnią ojców, jak nazwał ją Jan Długosz.
.
Treść i przesłanie – o czym jest Bogurodzica?
To modlitwa, jasne więc że treść jej będą stanowić prośby skierowane do… właśnie – bardzo ważna jest kolejność i ilość osób pojawiających się w tekście.
- Pierwsza zwrotka
to rozbudowana apostrofa do Maryi – Matki Boga – Rodzicielki, a jednocześnie Dziewicy. Wierni proszą Maryję, aby wstawiła się za nimi u swego Syna, zjednała Go im.
- Druga strofa
to zwrot do Jezusa za przyczyną (pośrednictwem) Jana Chrzciciela. Przez wzgląd na życie proroka i zasługi liczą wierni na wysłuchanie próśb. Pośrednikiem między Chrystusem a ludźmi staje się święty. Dlaczego właśnie ten? Ponieważ to właśnie święty Jan Chrzciciel, który przygotowywał drogę Panu i ochrzcił Jezusa, uważany był przez chrześcijan za najwyższego po Maryi świętego w hierarchii niebiańskiej. Sam Chrystus powiedział: Między narodzonymi z niewiast nie powstał większy od Jana Chrzciciela (Mt 11,11).
O co proszą modlący się za pośrednictwem Jana Chrzciciela?
O zbożny pobyt, po żywocie rajski przebyt – czyli szczęśliwe, dostatnie i pobożne życie na ziemi, po śmierci zaś trafienie do raju. Nie bez przyczyny rozróżnia autor pieśni życie na ziemi jako „pobyt” – czasowe, przejściowe trwanie i w raju „przebyt” – przebywanie na wieczność. W tym miejscu ujawnia się filozofia typowa dla średniowiecza, ówczesna hierarchia wartości – człowiek pragnie na ziemi pobożnego życia, ale nade wszystko zbawienia po śmierci (choć niektórzy interpretują słowo zbożny jako dostatni – co wskazywałoby na fakt, że życie ziemskie nie zostało całkowicie zlekceważone…).
Uwaga! To jest ważne!
- Treść Bogurodzicy nawiązuje do ikonograficznego motywu deesis (z greckiego prośba, modlitwa). Był to bardzo popularny w sztukach plastycznych średniowiecza motyw. Powstały w Bizancjum (VI-VII wiek), w X wieku rozpowszechnił się na zachodzie Europy i tą drogą prawdopodobnie przywędrował do Polski. Przedstawiał Chrystusa-Sędziego, najczęściej siedzącego na tronie, królującego (Chrystus Pantokrator) oraz Matkę Bożą i Jana Chrzciciela, którzy błagają Go o łaski dla ludzi. Idea pośrednictwa była w średniowieczu bardzo popularna. Ludzie żyjący w społeczeństwie feudalnym bali się zwracać bezpośrednio do Boga, którego traktowali jak władcę najwyższego. Maryja i Jan Chrzciciel byli ludźmi, wydawali im się bliżsi, dlatego łatwiej było im do nich kierować swoje prośby. Bogurodzica jest takim literackim deesis jeśli wyobrazimy sobie scenę, którą zarysowuje autor ujrzymy Chrystusa w centrum i proszących go o łaskę Matkę boską i Jana Chrzciciela.Z polskich ikonograficznych, malarskich przedstawień motywu deesis zachowały się do dziś dwa: romańskie malowidło ścienne w kolegiacie w Tumie pod Łęczycą prawdopodobnie z 1160 roku i miniatura w tzw. Psałterzu trzebnickim z pierwszej połowy XIII wieku.
Bogurodzica – jako dokument dziejów języka polskiego
Dla historyków literatury i badaczy języka polskiego Bogurodzica jest bezcennym źródłem wiedzy o procesach zachodzących w polszczyźnie na przestrzeni wieków, czyli ogólniej – bezcennym źródłem wiedzy o języku.
W tekście tej pieśni spotykamy liczne archaizmy – wyrazy lub formy, które wyszły już z powszechnego użycia, lub zostały zastąpione innymi. Spotykamy je w tekstach dawnych lub stosujemy, gdy chcemy stylizować tekst na dawny.
- Archaizmy fonetyczne:
- sławiena – sławiona
- zwolena – zwolona
- Krzciciel – Chrzciciel
- Archaizmy fleksyjne:
- Bogurodzica – Bogarodzica
- Bogurodzica dziewica Maryja – forma mianownika w funkcji wołacza.
- Zyszczy, spuści, raczy – zyszcz, spuść, racz
Formy trybu rozkazującego czasowników współcześnie kończą się spółgłoską. W tekście zachowały się dawne formy ale i późniejsze: usłysz, napełń.
- Archaizmy składniowe:
- Bogurodzica (związek z celownikiem)
- Bogiem sławiena – przez Boga sławiona
- Twego dziela – dla twego
- Archaizmy leksykalne:
- rodzica – matka
- Gospodzin – pan
- zwolena – wybrana
- dziela – dla
- Bożyc – syn Boga
- ji, ja, je – ten, ta, to; który, która, które
- zbożny – 1. pobożny; 2. dostatni
- Archaizmy słowotwórcze:
- przebyt
- zbożny
Bogurodzica jako arcydzieło
Zwróć uwagę, jak kunsztownie zbudowany jest ten wiersz: każda zwrotka składa się z apostrofy, będącej zwrotem do adresata oraz z prośby. Możemy więc stwierdzić, że występuje równoległość kompozycyjna (paralelizm kompozycyjny). W pierwszej zwrotce (ze względu na wyjątkowość osoby, do której się zwracamy) rozbudowana jest apostrofa i bardzo krótko wyrażona prośba, natomiast w drugiej krótka, lapidarna apostrofa (do Jezusa – Syna Boga) i rozbudowana prośba – możemy więc mówić o kontraście. Efektem takich właśnie zabiegów kompozycyjnych są przede wszystkim efekt rymu, ale nie monotonii – kontrast, a także doskonałe świadectwo kultu Maryi – Matki Boskiej na ziemiach polskich.
.
Bogurodzica wierszem intonacyjno-zdaniowym
- Wiersz intonacyjno-zdaniowy lub zdaniowo-rymowy (zwany też średniowiecznym) charakteryzuje się różną liczbą sylab w poszczególnych wersach np. w pierwszej zwrotce Bogurodzicy jest ich kolejno 16, 17, 6, 4. Nie osiągnięto jeszcze sylabizmu, czyli regularności w budowaniu strof wiersza. Za to stosowano regułę, iż wers równa się zdaniu lub części zdania. Wersy obejmują zdanie lub jego jednorodny człon, które są wypowiadane z intonacją wznoszącą lub opadającą.
- Rytm wiersza tworzą rymy wewnętrzne i zamykający każdą strofę zwrot wzięty z języka greckiego – występujący w litaniach Kirielejson. Można powiedzieć, że jest on swego rodzaju refrenem. W wierszu średniowiecznym występowały rymy wewnętrzne i końcowe. Rymy te oparte były o podobieństwo gramatyczne słów, od czego poezja wkrótce odejdzie. Stąd nazwa wiersza średniowiecznego, eksponująca jego cechy – zdaniowo-rymowy.
Zapamiętaj!
Nazwy wiersza średniowiecznego
- zdaniowo-rymowy
- asylabiczny
- intonacyjno-zdaniowy
Chodzi o ten sam typ utworu, terminy po prostu eksponują inne jego cechy.
Ważne miejsca w literaturze, gdzie się pojawia Bogurodzica
- Jan Długosz Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego
Kiedy zaczęły rozbrzmiewać pobudki, całe wojsko królewskie zaśpiewało donośnym głosem ojczystą pieśń Bogurodzica, a potem, wznosząc kopie, rzuciło się do walki.
- Henryk Sienkiewicz Krzyżacy
Bitwa miała lada chwila rozciągnąć się i rozpalić na całej linii, więc polskie chorągwie poczęły śpiewać starą bojową pieśń św. Wojciecha. (…) Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja! (…) I wraz moc zstąpiła w ich kości, a serca stały się na śmierć gotowe. Była zaś taka niezmierna zwycięska siła w tych głosach i w tej pieśni, jakby naprawdę grzmoty poczęły roztaczać się po niebie.
- Bogurodzicę umieścił na początku Śpiewów historycznych (1816) Julian Ursyn Niemcewicz.
- W romantyzmie wielcy poeci przywiązywali do tej pieśni duże znaczenie. Przykłady utworów zainspirowanych Bogurodzicą:
- Hymn (Bogurodzico! Dziewico!) Juliusza Słowackiego
- Pierwsze wieki historii polskiej Adama Mickiewicza
- Do Bogurodzicy często odwoływali się poeci tworzący podczas drugiej wojny światowej:
- Tadeusz Gajcy (Modlitwa żołnierska, 1942)
- Krzysztof Kamil Baczyński (Modlitwa do Bogarodzicy, 1944).
- Nawiązywał także do niej Miron Białoszewski (Stara pieśń na Binnarową).
- Bogurodzica jeszcze raz współcześnie zabrzmiała jako hymn Polaków – podczas strajków w sierpniu 1980 roku w Stoczni Gdańskiej.
.
To musisz wiedzieć
- O Bogurodzicy możesz mówić jako o zabytku języka polskiego i polskiej literatury. W tej pieśni przechowały się najstarsze polskie formy wyrazowe („dziela”, „Gospodzina”, „zyszcy”, „spuści”, „przebyt”). Wiele z nich wskazuje na obce źródła polszczyzny – łacinę, grekę, a także czeski. Dzięki Bogurodzicy historycy mogą wysnuwać hipotezy na temat genezy polskiego języka i literatury.
- Ta pieśń ułatwia nam spojrzenie na średniowieczną religijność. Dzięki niej wiemy, jak ważną rolę odgrywał w kościele kult Maryi. Bogurodzica rozpoczyna – trwającą do dziś – tradycję maryjną.
- Na Bogurodzicę warto także spojrzeć jak na tekst kultury. Utwór ten, choć z pozoru tak nie wygląda, jest w rzeczywistości bardzo kunsztownym przejawem wczesnej poezji polskiej. Jego przykład pokazuje nam, na jakim poziomie stała ówczesna kultura literacka w Polsce. Być może, był on wyższy, niż nam się wydaje! Z drugiej strony – wiersz ten jest zapisem średniowiecznego systemu społecznego opartego na hierarchii. Na „szczycie drabiny” stoi Chrystus, na niższych szczeblach znajdują się Maryja i Jan Chrzciciel, a na samym dole – ludzie. Podobnie wyglądało ówczesne społeczeństwo feudalne– najwyższe szczeble „drabiny” zajmował król, pod nim byli jego wasalowie i duchowieństwo, najniżej zaś prosty lud.
.
Motyw Matki Boskiej w literaturze średniowiecza (konteksty)
Maryja – Matka Boga była bohaterką wielu tekstów średniowiecznych:
- W Bogurodzicy ukazana jako siedząca po prawicy Syna, wybrana na Matkę Boga, wyjątkowa kobiet;
- W innym, bardzo ważnym, tekście średniowiecznym nawiązującym do motywu ikonograficznego Stabat Mater Dolorosa (Matki Boskiej Bolesnej) – Posłuchajcie, bracia miła… (inne tytuły tego utworu Lament świętokrzyski, Plankt świętokrzyski, Żale Matki Bożej pod krzyżem) mamy zupełnie inny obraz Maryi. To kobieta, która cierpi wraz z umierającym na krzyżu synem. Nie cierpi w ciszy – opowiada o swoim cierpieniu i bólu, skarży się na swój los. Należy zwrócić uwagę na ten utwór, bo uważa się go za perłę średniowiecznej liryki maryjnej i jeśli mowa o kontekście dla Bogurodzicy to nie ma bliższego.
W Lamencie świętokrzyskim podmiotem lirycznym jest Maryja, zwraca się do wszystkich ludzi (Posłuchajcie, bracia miła), do Jezusa (Synku miły i wybrany), do Archanioła Gabriela (O anjele Gabryjele), do innych matek (miłe i żądne maciory). Ten monolog liryczny to nie wypowiedź królowej siedzącej po prawicy Syna Pana, lecz kobiety, którą srodze dotknął los – oglądała cierpienie ukochanego syna. Wypowiedź Maryi zawiera opis męki Syna na Golgocie oraz zarzut postawiony Archaniołowi Gabryjelowi, który obiecywał jej podczas Zwiastowania wielką radość i wesele. Wiersz kończy rada Maryi dla innych matek – radzi im prosić Boga w modlitwie, aby mogły uniknąć podobnego losu i nie musiały patrzeć na cierpienie swoich dzieci.
Autor
Nieznany. Wprawdzie autorstwo Bogurodzicy przypisywano tradycyjnie świętemu Wojciechowi, nie potwierdza tego nauka. Legendę o rzekomym autorstwie świętego rozpropagował żyjący w XV wieku kronikarz Jan Długosz – który wspominał o tym w swojej kronice, opisując bitwę pod Grunwaldem. Bogurodzica jest jednakże tekstem anonimowym, tak jak większość tekstów średniowiecznych. Ówcześni autorzy, dla których życie na ziemi było tylko etapem w drodze do życia wiecznego, pisali nie dla własnej chwały, lecz dla chwały Bożej – Ad maiorem Dei gloriam (ku większej chwale Boga).
Bogurodzica w tradycji polskiej
Ta pieśń religijna była przez długi czas czymś w rodzaju polskiego hymnu narodowego. Śpiewali ją rycerze przed bitwą pod Grunwaldem w 1410 roku, pod Nakłem w 1431 roku i pod Wiłkomierzem w roku 1440. Bogurodzica weszła także do polskiego rytuału koronacyjnego – odśpiewano ją podczas wyniesienia na tron Władysława Warneńczyka. Do dziś jeszcze bywa odtwarzana w momentach szczególnie uroczystych, dla podkreślenia podniosłości obchodów świąt państwowych i kościelnych.
Zobacz:
Przedstaw Bogurodzicę jako arcydzieło polskiej poezji średniowiecznej.
Przedstaw Bogurodzicę (dwie pierwsze strofy) jako zabytek języka polskiego
Porównaj dwie kreacje Maryi ze średniowiecznych liryków (Bogurodzica i Lament świętokrzyski)