Francja
Awangarda francuska
Prześliczna rudowłosa Guillaume’a Apollinaire’a to wiersz programowy.
- W chwili wybuchu pierwszej wojny światowej Apollinaire wstąpił do armii francuskiej. Po powrocie z frontu, bogaty w doświadczenia, określa w przytoczonym wierszu swój program artystyczny, który jest zarazem programem francuskiej awangardy (wraz z Apollinaire’em tworzyli to ugrupowanie Max Jacob i Blaise Cendrars). Awangardy, której twórczość nazywana była później kubizmem poetyckim ze względu na bliskie związki z malarzami, takimi jak Picasso, Braque, Modigliani.
Utwór utrzymany jest w tonie rozmowy z tradycyjną poezją. Podmiot liryczny nie demonstruje wrogości (jak to na ogół czynili futuryści), lecz podejmuje dialog. Mówi o roli poezji awangardowej: wobec doświadczenia wojny, podczas której znacznie pełniej poznana została prawda o życiu i śmierci – należy szukać zarówno nowych poetyckich treści, tematów („Chcemy wam dać rozległe i dziwne dziedziny”), jak i form („trzeba nadać realność”). Wojna zmieniła świat, inna jest teraz ludzka świadomość. Poezja musi więc poszukiwać takiego języka, który pozwoli oddać nową wrażliwość. Dziś twórczość ma być odkrywaniem nowego świata, pełnego tajemniczości, urojeń, mieniącego się odmiennymi barwami.
Neoklasycyzm
Inny nurt w poezji francuskiej to neoklasycyzm. Wspólne dla tendencji neoklasycystycznych są:
- hasło nawiązania do tradycji,
- formalna dyscyplina poezji,
- tendencja do stylizacji.
Owoce granatowca to wiersz stanowiący jeden z przejawów tego nurtu.
- Konstrukcja wiersza Paula Valéry’ego nawiązuje do starej, kunsztownej formy sonetu, a w niej znajdujemy zmysłowy obraz. Podmiot dostrzega dojrzały, pękający owoc granatu. Przepełniony sokiem i miąższem granat wywołuje ciąg skojarzeń (asocjacji). Wiedzie więc myśli do bram nieba i przypomina samotność Boga. Stwórca, przepełniony miłością, przesycony samotnością, udziela swego istnienia człowiekowi. Z granatu wylewa się sok – Bóg z siebie wyłania człowieka. I taka jest poezja Paula Valéry’ego: pejzaż rodzi skojarzenia, które wiodą do zadumy nad własnym życiem i bytem Stwórcy.
Neoklasycystyczna poezja Valéry’ego miała wpływ na polskich poetów dwudziestolecia, zwłaszcza na lirykę Jarosława Iwaszkiewicza. Przyjrzyjmy się jeszcze raz przytoczonemu sonetowi francuskiego poety. Zmysłowy obraz granatu ociekającego sokiem, który wywołuje skojarzenia ze sferą metafizyczną, przypomina znany wiersz Bolesława Leśmiana W malinowym chruśniaku. Leśmianowskie maliny są jak granaty w przytoczonym sonecie: dojrzałe, wylewają swoją słodycz (dziewczyna ma ręce skrwawione „na oślep ich sokiem”). Malinowy chruśniak staje się też, jak granatowiec, pretekstem do zadumy – do refleksji nad istotą miłości kochanków.
Anglia
Tu rzecznikiem neoklasycyzmu był Thomas Stearns Eliot, uznawany za najwybitniejszego poetę anglo-amerykańskiego tego okresu, laureat Nagrody Nobla. Neoklasycyzm w jego wydaniu to głos człowieka wyobcowanego, który próbuje ocalić ziemię przed grożącą jej zagładą.
Tajemniczy i symboliczny poemat Jałowa ziemia (1922) nie był pierwszym dziełem Eliota, lecz to właśnie on przyniósł mu sławę; nam znany jest dzięki tłumaczeniu Czesława Miłosza. Utwór składa się z wielu lirycznych obrazów, które można łączyć na różne sposoby. Spaja je między innymi motyw wędrówki – dantejskiej, której szlak wiedzie przez Piekło, Czyściec aż do rozkoszy Nieba. Przytoczony tu obraz to swoista wizja powojennego świata, piekła cywilizacji, jałowości współczesnej ziemi. Tragiczną rzeczywistość ukazuje poeta, posługując się charakterystyczną dla niego zasadą kontrastu: spośród wielu symbolicznych obrazów jedne ukazują bezsens i pustkę brunatnej ziemi, drugie są wspomnieniem minionego raju, ziemi – arkadii, po której przechadzał się niegdyś orszak nimf. Te dwa odległe światy łączy cicho płynąca rzeka. Czy jednak jej spokój nie zniknie z brutalnej ziemi? Podmiot próbuje ten obraz zatrzymać – zespolić go ze swoim śpiewem, lecz niknie i życiodajna woda, i karmiąca ducha poezja, bo słychać zbliżający się nieuchronnie chichot piekieł, wyzierający z ironicznego sformułowania „od ucha do ucha”. Aby stworzyć obraz współczesnego świata, posługuje się Eliot w Jałowej ziemi, popularną również w ówczesnej literaturze polskiej, metodą groteski. Ziemia jest pełna wszystkiego, co absurdalne, dziwaczne, brzydkie, przerażające. Wydaje się komiczna („chichot od ucha do ucha”) i tragiczna (brunatna i bez głosu) zarazem, pozbawiona wszelkiej logiki. To obraz tego, czego tak często doświadczała ówczesna inteligencja: poczucia niepewności, pustki i tęsknoty za jakimś idyllicznym światem, który w poemacie Eliota symbolizuje słodka i cicha życiodajna woda.
Rosja
Poezja rosyjska tego okresu to utwory wielu wybitnych twórców:
- Siergieja Jesienina,
- Osipa Mandelsztama,
- Włodzimierza Majakowskiego (znanego przede wszystkim dzięki dwóm dramatom: Łaźnia i Pluskwa),
- Borysa Pasternaka,
- Anny Achmatowej.
Siergiej Jesienin należał do najbardziej ekscentrycznych postaci rosyjskiej bohemy literackiej lat dwudziestych. Był współzałożycielem ugrupowania literackiego imażynistów. Jego wczesna twórczość jest wyrazem przywiązania poety do starej wsi rosyjskiej. O swych uczuciach do Rusi mówi w cyklu wzruszających liryków. Jeden z nich to Porzuciłem mój dom rodzinny…
Siergiej Jesienin nie był, jak Majakowski, entuzjastą rewolucji. Rozumiał ją jako zdradę. W 1919 roku szukał przed nią ucieczki we wspomnianej grupie poetyckiej. Losy poetów imażynistów opisał w przejmujący sposób w cyklu Moskwa karczemna (1924). W jego porewolucyjnych utworach znajdziemy żal za dawną Rosją, motywy buntu i pesymizmu, potęgujące się nastroje wyobcowania, depresji, rozpaczy.
W przejmujący sposób opisuje je w poemacie Czarny człowiek (1926).
Tytułowy „czarny człowiek” jest jak niespokojne, wypominające grzechy, sumienie. To lęk ogarniający duszę. To ból samotności. To niepokój towarzyszący postępującej, niszczącej chorobie alkoholowej. Podmiot liryczny staje się bezradny: „czarny człowiek” towarzyszy mu wszędzie, złowrogo siada przy nim na łóżku, jak zwykła siadać śmierć, gdy przybywa, by zabrać człowieka do swojego królestwa. W kolejnych strofach poematu znajdujemy tęsknotę za dzieciństwem, młodością, talentem, ukochaną kobietą.
Poezja Osipa Mandelsztama, podobnie jak Eliota i Valéry’ego, sytuuje się w nurcie twórczości neoklasycystycznej. Wraz z Anną Achmatową zalicza się go do kierunku poetyckiego zwanego akmeizmem (gr. akme – szczyt). Akmeiści uprawiali poezję kunsztowną, subtelną, bardzo kameralną i głęboko zakorzenioną w tradycji. Później ten typ twórczości ostro zwalczali rosyjscy futuryści.
Utwór Ostatnia wieczerza pisał w marcu 1937 roku w Woroneżu, gdzie został zesłany za swój niepokorny wiersz wymierzony przeciwko Stalinowi („Żyjemy tu, nie czując pod stopami ziemi…”).
Półtora roku później zmarł w drodze na Kołymę… Sam tytuł utworu nawiązuje do wydarzeń biblijnych. Przed swoją męką Chrystus spożywa z uczniami ostatnią wieczerzę. Jest Bogiem i wie, że czeka Go droga krzyżowa zakończona okrutnym konaniem. Nietrudno było przewidywać na zesłaniu zbliżającą się wielkimi krokami kaźń i śmierć. Taka była dramatyczna, lecz dla tamtego miejsca naturalna kolej rzeczy. W łagrach każdy dzień i każda noc mogły być ostatnie.
Jednym z najwybitniejszych rosyjskich poetów tego czasu jest Borys Pasternak, twórca, którego trudno przypisać do jakiegoś konkretnego ugrupowania. Niewątpliwie oddziałały na niego dwa wielkie kierunki: symbolizm i futuryzm rosyjski. W swojej poezji wykorzystuje walory dźwiękowe języka, swoisty rytm i dynamikę. Temperamentem twórczość Pasternaka przypomina nieco pasję językową wierszy Tuwima.
Wielką ekspresję jego wypowiedzi słyszymy między innymi w wierszu Chopin.
Podobnie jak Mandelsztam, był Pasternak twórcą niepokornym. Po rewolucji literatura rosyjska zaczęła stawać się narzędziem propagandy. Czas pisarstwa eksperymentalnego minął. Sam Lenin orzekł, że poezja winna się trzymać starych, ustalonych form i nie przerywać związku z tradycją. Pasternak napisał wówczas w znaczącym wierszu Hamlet:
Miły jest mi uparty Twój zamysł
I się zgadzam zagrać w tej roli,
Lecz się toczy akcja innej dramy
I tym razem, proszę, mnie zwolnij.
Bo następstwo scen ustalone,
Kres tej drogi niezmiennie pewny.
Jestem sam. W obłudzie wszystko tonie.
Przeżyć życie – to nie pole przebyć.
Cyklem wierszy kończy się też znana powieść Pasternaka Doktor Żywago (1957). Książka ta, wymierzona przeciw sowieckiemu reżimowi i materialistycznym poglądom na życie, została zakazana w Związku Radzieckim. Gdy ostatecznie w 1958 roku zabroniono Pasternakowi przyjęcia Nagrody Nobla, stał się on symbolem ducha poetyckiego niepoddającego się naciskom.
Zobacz:
Czym wyróżnia się akmeizm na tle nowatorskich prądów i tendencji w literaturze dwudziestolecia?
Na czym polega oryginalność i przesłanie wiersza Apollinaire’a pt. Młody żołnierz?