Historiografia – dzieje państwa
(utwory napisane po łacinie)
Kronika Galla Anonima
Czas powstania: XII w.
Autor to cudzoziemiec, przybyły może z Francji, może z Węgier, wykształcony mnich z zakonu benedyktynów, przebywający na dworze Bolesława Krzywoustego. Gallem nazwał go w XVI w. Marcin Kromer.
Dzieło powstawało prawdopodobnie w latach 1113–1116. Zostało napisane po łacinie. Jest to jednak utwór polski, mówi bowiem o polskich dziejach, i to polskie źródła oraz polscy informatorzy należący do kancelarii książęcej dostarczyli dziejopisowi materiału. Opiewa dzieje Piastów, przodków Bolesława Krzywoustego, ale głównym bohaterem jest sam Krzywousty. Kronika składa się z trzech ksiąg. Pierwsza to gesta, czyli czyny polskich królów i książąt. Opisuje legendarne początki państwa polskiego i okres aż do narodzin Bolesława Krzywoustego; znajdziemy tu między innymi kreację wzoru władcy w osobie Bolesława Chrobrego. Księga druga poświęcona jest młodości księcia, okresowi do roku 1108. Trzecia mówi o latach władzy i wojen Krzywoustego do zwycięstwa pod Nakłem w roku 1113. Relacja urywa się nagle.
Zapamiętaj!
Kronika polska Galla Anonima opiewa dzieje Polski od legendarnych władców (Popiel, pierwsi Piastowie) aż po rok 1113 – współczesność autora, czasy Bolesława Krzywoustego.
- Pierwsza księga – to właśnie te dzieje aż do poczęcia Krzywoustego. W tej części znajdujemy kreację wzoru władcy – Bolesława Chrobrego.
- Druga księga – opisuje młodość Krzywoustego. Trzecia – dzieje dojrzałego króla (znów mamy do czynienia z ideałem króla).
Gall Anonim głosił chwałę władcy, na którego dworze gościł – stąd możemy spodziewać się pewnej idealizacji dziejów rodu i czynów samego Krzywoustego. Niemniej jest to jedno z najwybitniejszych dzieł dziejopisarskich naszego średniowiecza.
Kronika polska Wincentego Kadłubka
Czas powstania: XII/XIII w.
Autor to Polak, mistrz Wincenty Kadłubek. Pochodził z rodziny rycerskiej, studiował prawdopodobnie w Paryżu lub Bolonii. Pracował przez pewien czas w książęcej kancelarii Kazimierza Sprawiedliwego i to książę właśnie polecił mu spisanie polskich dziejów. W swoim utworze Kadłubek łączy wątki legendarne, historię i własne wyobrażenia w barwną opowieść o dziejach Polski.
Dzieło składa się z czterech ksiąg i obejmuje dzieje Polski od czasów bajecznych do roku 1202. U zarania naszych dziejów umieszcza mistrz Wincenty kontakty polskich władców ze starożytnym Rzymem… Całą pierwszą księgę wypełniają takie właśnie fantastyczne opowieści i legendy, między innymi o Kraku, założycielu Krakowa, smoku wawelskim, Wandzie i Popielu. Trzy pierwsze księgi mają formę dialogu między biskupem krakowskim Mateuszem a arcybiskupem gnieźnieńskim Janem: Mateusz opowiada, a Jan komentuje fakty. Księga czwarta to relacja o panowaniu Mieszka Starego i Kazimierza Sprawiedliwego. Narracja urywa się w połowie zdania, nie jest to więc dzieło skończone, i nie wiadomo dlaczego.
Kronika Janka z Czarnkowa
Czas powstania: koniec XIV w.
Autor to syn wójta z wielkopolskiego Czarnkowa, może mieszczanin, a może potomek drobnego rycerstwa, duchowny, być może prawnik. Brał udział w tworzeniu uniwersytetu w Krakowie, był podkanclerzym na dworze Kazimierza Wielkiego i gorącym zwolennikiem króla. Jako przeciwnik Andegawenów wplątał się w spisek polityczny i został uwięziony, a następnie skazany na banicję. Kronikę pisał zapewne pod koniec życia.
Dzieło, nazywane pierwszym pamiętnikiem w literaturze polskiej, rozpoczyna się od opisu śmierci i pogrzebu Kazimierza Wielkiego, a kończy w roku 1384. Janko z Czarnkowa opisuje fakty, których był świadkiem. Nie jest jednak bezstronny. Żywi niechęć do Andegawenów i gloryfikuje króla Kazimierza. Lata panowania Ludwika Węgierskiego i Elżbiety Łokietkówny przedstawia jako okres niepewności, rozbojów, grabieży, ludzkiej krzywdy. Kazimierz Wielki natomiast to władca, który „miłował pokój, prawdę i sprawiedliwość”. Utwór zawiera dużo wiadomości o autorze, który występuje w Kronice jako archidiakon, a zatem nie mamy tu do czynienia z narracją w pierwszej osobie.
Uwaga! Polski rycerz!
W Kronice Janka z Czarnkowa znajdujemy jedyny przykład polskiej epiki rycerskiej, bowiem literatura polskiego średniowiecza nie pozostawiła odrębnych utworów tego nurtu. Ale wśród wersów Kroniki znajduje się wdzięczna opowieść o perypetiach Walcerza (inne wersje: Walgierza, Waltera) Udałego, Helgundy i Wisława. Jest to, oczywiście, historia miłosna, pełna zdarzeń dramatycznych i nagłych zwrotów akcji. Walcerz to bohater pozytywny, pan na Tyńcu, który pokochał, i poślubił (nieco podstępnie) Helgundę.
Ta – choć piękna – nie jest już krystalicznie czysta: podczas nieobecności męża ucieka z Wisławem do Wiślicy: powie potem Walcerzowi, że porwano ją siłą. Rycerz będzie mógł jednak być naocznym świadkiem jej zdrady: pojmany i przykuty do ściany przez Wisława musiał przyglądać się romansom kochanków. Na koniec jednak zwycięży – również za sprawą kobiety: brzydkiej siostry Wisława, która go pokocha i uwolni, by mógł mieczem wymierzyć sprawiedliwość.
Roczniki, czyli kroniki słynnego Królestwa Polskiego Jana Długosza
Czas powstania: XV w.
Autor to szlachcic herbu Wieniawa, student Akademii Krakowskiej, podopieczny biskupa Zbigniewa Oleśnickiego, który sam także wstąpił na drogę kariery duchownej. Naraził się królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi i musiał uciekać z Krakowa. Powrócił jednak i otrzymał nawet stanowisko nauczyciela królewskich synów.
Dzieło to tworzył, jak się przyjmuje, przez dwadzieścia pięć lat, od roku 1454 do 1480. Składa się ono z dwunastu ksiąg i obejmuje historię Polski od czasów najdawniejszych do niemal ostatnich dni życia autora. Kończy je zwrot do profesorów uniwersytetu, aby kontynuowali pracę nad dziejami ojczyzny. Zgodnie z tytułem („roczniki”) układ dzieła jest chronologiczny. Długosz, jak nikt przed nim, rozumiał znaczenie źródeł historycznych; gromadził je i starał się krytycznie oceniać. Dzięki temu ukazuje związki między faktami – przyczyny i skutki opisywanych wydarzeń. Nie są to już średniowieczne gesta, umieszczone obok siebie opisy chwalebnych czynów. Autor próbuje oceniać fakty i na podstawie rozważań nad przeszłością kraju wyciągać wnioski na przyszłość. Po raz pierwszy tak silnie ujawnia się w literaturze miłość do ojczyzny i poczucie wspólnoty narodowej.
Czy wiesz, że…
…historia jako dyscyplina naukowa zaczęła kształtować się w Polsce w końcu XIV wieku, a w połowie wieku XV została wprowadzona do programu wykładów uniwersytetu krakowskiego?
Zobacz: