Charakterystyka polskiego romantyzmu

Ramy czasowe i podział polskiego romantyzmu

1818 – teoretyczny początek.

• Kazimierz Brodziński wydał rozprawę O klasyczności i romantyczności, tudzież o duchu poezji polskiej, w której stwierdził fakt istnienia w kulturze europejskiej dwu nurtów artystycznych, klasyczności i romantyczności.

1822 – praktyczny początek romantyzmu.

• Adam Mickiewicz wydał Ballady i romanse – zbiór 14 ballad, który praktycznie, literacko realizował założenia romantyzmu.

1822-1830 – wstępna faza romantyzmu.

• Młodzi twórcy krystalizują swój program, piszą młodzieńcze utwory, przesycone baśniowością i uczuciowością.
• Powstaje w tym czasie wiele przekładów literatury zagranicznej.

1830-1848 – dojrzała, szczytowa faza romantyzmu.

• Rok 1830 to rok powstania listopadowego.
• 1848 – to data Wiosny Ludów.
• W tym przedziale ważką rolę odegrała tzw. Wielka Emigracja – czyli masowy wyjazd Polaków do Europy Zachodniej, w większości w obawie przed popowstańczymi restrykcjami.
• Największe dzieła wieszczów polskich powstały na emigracji po 1830 r., zwłaszcza że po klęsce powstania podstawową rolę w literaturze zaczął odgrywać element patriotyczny. Jest to okres, w którym powstały:
  • Dziady część III i Pan Tadeusz Mickiewicza,
  • Kordian Słowackiego,
  • Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego,
  • inne dzieła tych twórców.
  • W kraju pisali tzw. romantyczni poeci krajowi, którzy potwierdzali swoje słowa czynem, brali udział w spiskach antycarskich, w powstaniu, byli szykanowani i prześladowani.

1848-1863 – to schyłkowa faza romantyzmu.

• Umierają wielcy twórcy (Słowacki w 1849, Mickiewicz w 1855, Krasiński w 1859).
• Prawdziwie wielkim talentem, spóźnionym wobec starszego pokolenia wieszczów, a bardzo dziś cenionym, był Cyprian Kamil Norwid (1821-1883), który tworzył właśnie w tym czasie.
• Powieści historyczne i współczesne pisał Józef Ignacy Kraszewski (1812-1887).
• Rok 1863 przyniósł kolejne powstanie – styczniowe, także zakończone klęską. W dziedzinie filozofii i literatury, sposobie myślenia rok ów także stał się przełomem. Następne pokolenie z nieufnością odniosło się do romantycznych koncepcji i zrywów powstańczych, zwróciło się ku bardziej realnym i opartym o rzetelną wiedzę i o pracę ideałom.

Zapamiętaj!

Początek epoki:

• teoretyczny – rok 1818
  Kazimierz Brodziński ogłasza traktat O klasyczności i romantyczności
• faktyczny – rok 1822
  Adam Mickiewicz wydaje Ballady i romanse – pierwsze dzieło romantyczne

Koniec epoki:

• Klęska powstania styczniowego w 1864 roku zam­k­nę­ła epokę romantyzmu. Jej bohater raz jeszcze porzucił dom, ukochaną, poszedł do boju i zginął. Jego narzeczona, siostra, żona znów przywdziały czarną suknię żałobną. A następcy romantyków postanowili szukać dróg wyjścia w innej, bardziej realnej sferze.

 

Sytuacja w Polsce u progu romantyzmu

• Kraj był pod zaborami. Polska jako samodzielne państwo nie istniała. Królestwo Polskie z carem Aleksandrem jako władcą było zaledwie namiastką ojczyzny, początkowy względny liberalizm ustępował stopniowo miejsca uciskowi. Świeże były jeszcze w pamięci nadzieje związane z Napoleonem i bolesne rozczarowanie po jego klęsce.

• Wyrosło młode pokolenie – pełne nienawiści do zaborcy i chęci do walki. Ideologia romantyzmu znalazła tu podatny grunt. Przecież podkreślała siłę wiary i uczucia, przypisywała wielkie możliwości jednostce, głosiła możliwości irracjonalne.

• Romantyzm sprzyjał także tajnym związkom, atmosferze spisku i tajemnicy. Gloryfikował osamotnionego bohatera walczącego o wolność i sprawiedliwość. Powstawały więc liczne organizacje, m.in. filomatów i filaretów, Wolnomularstwo Narodowe, Narodowe Towarzystwo Patriotyczne.

• Młode pokolenie hołdowało nowym wzorcom – romantycznych straceńców, męczenników, którzy poświęcają wszystko ojczyźnie, tak jak więziony przez przeszło 40 lat Walerian Łukasiński. W przyszłości miało to zaowocować powstaniem listopadowym 1830 r.

Co jest ważne?

• Cały romantyzm jest niezwykle ważny w polskiej literaturze! Trwał romantyzm 45 lat – ale rolę w polskiej kulturze odegrał, jakby był tysiącleciem.

• Jest to epoka wieszczów: Mickiewicza, Słowackiego i Norwida.

• Wzniosłej tematyki literatury: walki o wolność ojczyzny, mesjanizmu, mistycyzmu.

• Wiele istotnych dla narodu dzieł powstało z tęsknoty za utraconą ojczyzną. Podyktowane były tak ważnym wydarzeniem jak powstanie listopadowe.

• Epoka romantyzmu dała potomnym: bohatera romantycznego, spiskowca, patriotę, mesjanizm polski.

• Jest to epoka ważnych dramatów narodowych, poezji patriotycznej i największego dzieła o polskiej tradycji, czyli Pana Tadeusza.

• Ideały i postawy romantyczne wkraczają we wszystkie dziedziny kultury: filozofię, sztukę, modę, architekturę, obyczajowość, nawet politykę.

• Fala buntu przeciw niewoli ogarnia społeczeństwa europejskie – w tym mocno Polskę.

• Buduje się i umacnia mit Napoleona, zwłaszcza w Polsce.

• Bardzo ważna, kluczowa w epoce jest kreacja bohatera romantycznego. Trzeba zapamiętać ten schemat i umieć wskazać jego modyfikacje w następnych epokach, np. Jacek Soplica i za chwilę – Kmicic, Judym, Wokulski, Artur…

• Rodzi się warstwa inteligencji powstająca ze zubożałej szlachty, która zarabia na życie, korzystając ze zdobytej przez siebie wiedzy.

• Zwróć uwagę na związek biografii romantycznych twórców z ich dziełami. Jest to istotne szczególnie w przypadku Adama Mickiewicza.

• Nowe gatunki! Dramat romantyczny, ballady, poemat epicki i dygresyjny. Ich tytuły trzeba znać.
  • Ostatni epos – Pan Tadeusz – biblia Polski szlacheckiej. Ostoja tradycji i patriotyzmu. Postacie, tematy, wymowa, emocje autora – to jeden z pewniaków egzaminacyjnych.
  • Dziady – zwróć uwagę na kodeks moralny.
  • Zemsta – zwróć uwagę na świat szlacheckiego dworku.

• Natura to temat szczególny dla romantyków – jest niemal istotą żyjącą, współodczuwającą emocje człowieka. Ważne przy interpretowaniu poezji.

• Konrad Wallenrod – pojęcia wallenrodyzmu i dylematów rycerza, który dopuścił się zdrady. W realiach Polski romantycznej to zagadnienie tak ważne jak mesjanizm, hasło: Polska Chrystusem narodów i winkelriedyzm.

 

A zaczęło się… od walki klasyków z romantykami

Tak nazywa się dziś spór literacki pomiędzy przedstawicielami młodego pokolenia a autorytetami nauki hołdującymi jeszcze myśli oświeceniowej, który uznaje się za początek epoki w Polsce. Romantycy opowiadają się za wprowadzeniem do literatury fantastyki, uczuć, podań ludowych. Klasycy protestują. Zwyciężają romantycy.

Argumenty klasyków

• Wierzenia ludu to zabobon, nie mogą być tematem poezji.
• Najważniejsze wartości to wiedza, rozum i nauka.
• Autorytetami literatury pozostają wzorce klasyczne.
• Trzeba dbać o czystość języka, a nie zaśmiecać go nowościami.
• Twórczość romantyczna to szkoła zdrady i zarazy!

Argumenty romantyków

• Ludowe podania i etyka ukazują nowe prawdy. Są źródłem kultury narodowej.
• Serce, wiara, uczucia – to najwyższe wartości i środek poznawania prawdy.
• Należy odejść od skostniałych autorytetów, wprowadzać nowe gatunki i tematykę.
• Romantyzm jako nowa tendencja w sztuce powinien być uznany za kierunek równorzędny klasycyzmowi.

Zapamiętaj!
Polemika klasyków z romantykami.

• 1818 data teoretycznego początku epoki, bo Kazimierz Brodziński wydaje traktat O klasyczności i romantyczności.

• Odpowiada mu klasyk Jan Śniadecki (O pismach klasycznych i romantycznych).

• Po stronie romantyzmu Mochnacki i Mickiewicz, opowiadają się za wprowadzeniem do literatury fantastyki, uczuć, podań ludowych.
  Klasycy protestują, broniąc schematów szkoły Boileau.

• 1822 – Mickiewicz wciela ideały romantyczne w czyn.
  Wydaje – Ballady i romanse.
  Zwyciężają romantycy.

 

Specyfika polskiego romantyzmu

W Europie romantyzm przeszedł jak gwałtowna burza, zaistniał jako innowacja estetyczna, zabłysnął modą na Wertera i Weltschmerz, zwrócił uwagę świata na uczucia jednostki, wrażliwość i miłość – i dość szybko ustąpił realizmowi.

Specyfika polskiego romantyzmu polega na tym, że nie kończy się on na teoriach estetycznych i filozoficznych, lecz ma silny podtekst historyczny.

• W Polsce ideologia romantyzmu pada na podatny grunt urastając do rangi jednej z najbardziej znaczących epok literackich. Polski nie ma na mapie Europy – podzielona jest między zaborców, dążenie do wolności staje się zatem podstawowym dążeniem Polaków. Jak nigdy postawa spisku i buntu, bohater walczący o ojczyznę odpowiadał polskim duszom. Jak nigdy potrzebna była wiara w cuda, w hasło „mierz siły na zamiary”, pogarda dla realizmu – bo bez nich nie można by mieć nadziei na pokonanie trzech mocarstw.

• Walka o polskość miała także inny wymiar – walki o kulturę, tradycję i język.

• I tym sposobem romantyzm zrósł się z polską kulturą nierozerwalnie i znajdujemy się w najważniejszej polskiej epoce literackiej. Dlatego, że romantyzm wpłynął na polską świadomość, ukształtował polską postawę polityczną, a nawet pewien typ psychologiczny Polaka – powstańca-romantyka (jego spadkobiercą będzie inteligent).

• Po upadku powstania listopadowego nastąpiło upolitycznienie romantycznego światopoglądu, poeta został uznany za narodowego przywódcę. W wielkich dramatach romantycznych (Dziady cz. III, Kordian) pojawiły się koncepcje mesjanizmu Polski uzasadniające szczególną rolę Polski w dziejach świata.

• Na romantyzm polski bardzo oddziałała filozofia i literatura niemiecka, a także modna u nas twórczość i osoba lorda Georga Byrona.

 

Kluczowe tematy romantyzmu:

• Wolność ojczyzny i bunt przeciw zaborcom – obraz Polski jako Chrystusa narodów (mesjanizm narodowy) (skojarz z Dziadami częścią III i Panem Tadeuszem).

• Mit dworku szlacheckiego – ostoi narodowej (skojarz z Panem Tadeuszem).

• Miłość romantyczna (poświęcona zwykle dla ojczyzny).

• Kult młodości (skojarz z Odą do młodości).

• Świat fantazji wizji, wyobrażeń.

• Ludowość w wyobrażeniu świata (skojarz z balladami Adama Mickiewicza).

• Mesjanizm narodowy – Polska Chrystusem narodów.

• Misja poety i poezji.

• Umiłowanie pejzażu polskiego.

• Natura, jej piękno, groza i duchowa istota.

• Romantyczny bohater: wybitna jednostka, zwykle poeta.

 

Porównaj epoki

Ideały klasyczne XVIII wiek autorytet wiedzy i rozumu (racjonalizm), autorytet uczonego, sędziwego mędrca, autorytet klasycznych wzorców, działanie na rzecz społeczności, pochwała działań zgodnych z panującym prawem, powolnych, często zakładających ugodę z zaborcą!

Ideały romantyczne Pierwsza połowa XIX wieku odrzucenie nauki i racjonalizmu; górą – wiara, uczucie, wyobraźnia (irracjonalizm), kult młodości i o to chodzi, młodość ma moc, czas uwierzyć w mądrość kultury ludowej, jednostka i jej uczucia ważniejsze niż zbiorowość, pochwała buntu, spisku, konspiracji, wreszcie rewolucyjnej walki o wolność!

Sytuacja w trzech zaborach

Zabór rosyjski

Po ustaleniach kongresu wiedeńskiego powstało zależne od Rosji Królestwo Polskie ze stolicą w Warszawie. Tu właśnie w roku 1830 wybuchnie powstanie listopadowe i tu najsilniejsze będą represje popowstaniowe: likwidacji ulegnie sejm, zniesiona zostanie konstytucja, przestanie istnieć armia i wprowadzony zostanie obowiązek służby w wojsku rosyjskim. Nastąpią konfiskaty majątków, aresztowania, zsyłki. Bardzo nasili się rusyfikacja, zamknięte zostaną uniwersytety w Wilnie i Warszawie. Odpowiedzią Polaków będzie wzmożona działalność spiskowa.

Zabór pruski

Zabór o najszybszym rozwoju gospodarczym. Tu najwcześniej, bo w roku 1811 i 1823, przeprowadzono reformy uwłaszczeniowe. Także w Wielkopolsce najwcześniej pojawią się – wiązane z następną epoką, pozytywizmem – ideały pracy organicznej, metodą walki o polskość będzie wzmacnianie polskości przez działania gospodarcze i oświatowe. Germanizacja początkowo nie jest ostentacyjna – polega na wprowadzeniu niemieckiego do szkół i popieraniu niemieckich kolonistów – ale po roku 1832 wyraźnie się nasili i spotka z oporem.

Zabór austriacki

Ośrodki: Kraków, Lwów. Słaba sytuacja gospodarcza, ograniczanie swobód, germanizacja (w Akademii Krakowskiej wprowadzono język niemiecki). Tu w roku 1846 nastąpi rabacja chłopska pod wodzą Jakuba Szeli. Po wydarzeniach Wiosny Ludów w 1848 roku zostanie zniesiona pańszczyzna.

 

Walka o wolność w Polsce

• 1795 – III rozbiór. Polska znika z mapy świata.
• 1797 – powstanie Legionów Polskich we Włoszech pod wodzą gen. Dąbrowskiego.
• do 1812 – udział Polaków w walkach Napoleona, również w ostatniej, przegranej kampanii przeciw Rosji.
• 1814-1815 – kongres wiedeński porządkuje sprawy po epoce napoleońskiej w Europie. Polska pozostaje pod zaborami – część ziem otrzymuje nazwę Królestwa Polskiego i rosyjskiego cara za króla. Polacy zaczynają konspiracyjne przygotowania do walk z zaborcą, organizują tajne związki, zwłaszcza w ośrodkach uniwersyteckich.
• 1817 – powstaje Towarzystwo Filomatów (Uniwersytet Wileński).
• 1830 – rewolucja lipcowa we Francji, rewolucja w Belgii.
• 29 XI 1830 Polacy wzniecają powstanie listopadowe, zakończone klęską (1831).
  Po powstaniu – zjawisko Wielkiej Emigracji – Polacy wyjeżdżają z kraju, działają na obczyźnie – w Paryżu, Dreźnie, Genewie. Tu będą tworzyć wielcy: Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki.
• 1841 – Karol Levittoux
  – polski spiskowiec, aby uniknąć tortur przesłuchania podpala się i ginie w płomieniach. Pozostanie symbolem męczeństwa.
• 1846 – powstanie krakowskie, utworzenie Rządu Narodowego w Krakowie. Również w tym roku bunt chłopów w Galicji, zwany rabacją, pod wodzą Jakuba Szeli.
• 1848 – czasy Wiosny Ludów. Mickiewicz organizuje legion polski we Włoszech.
• 1855 – próby utworzenia legionu polskiego w Turcji (w czasie wojny Turcji przeciw Rosji). Tu umiera Mickiewicz.
• 1863 – wybuch powstania styczniowego. Także zakończy się klęską. Polacy rozczarowani klęskami powstań uwierzą w nieco inną filozofię – pracy, reform, nauki. Oznacza to nową epokę, a powstanie styczniowe uważa się też za koniec romantyzmu.

Najważniejsze dzieła epoki:

• Trzy dramaty romantyczne:
  Dziady,
  Kordian,
  Nie-Boska komedia.

• Powieść poetycka:
  Konrad Wallenrod.

• Poemat dygresyjny:
  Beniowski.

• Komedia:
  Śluby panieńskie.

• Epopeja szlachecka:
  Pan Tadeusz.

Ośrodki życia kulturalnego

Życie kulturalne i oświatowe tętniło tam, gdzie istniały centra nauki, gdzie skupiali się młodzi:

• Wilno – tu przecież funkcjonował słynny Uniwersytet Wileński,
• Warszawa (w 1818 r. zaczął działalność Uniwersytet Warszawski),
• Kraków, gdzie nie tylko żywe były tradycje uczelni jagiellońskiej, lecz gdzie istniała względna wolność.
• Nowym ośrodkiem, choć o nieco odmiennym charakterze, stawał się Poznań (zabór pruski).

 

Dziedzictwo epoki

• Nowy sposób myślenia – raz podważone zaufanie do wiedzy na zawsze pozostawi miejsce dla fantastyki i tworów wyobraźni w kulturze.
• Apoteoza uczuć, miłości i wrażliwości.
• Typ werterowski i bajronowski w kulturze Europy – kult indywidualizmu.
• Kult wolności – jednostki i narodu – w Polsce walka o wolność ojczyzny jako najważniejsze wyzwanie, czas powstania listopadowego.
• W Polsce panteon dzieł narodowych; dramaty romantyczne i Pan Tadeusz, kanon poezji narodowej.
• W Polsce mit spisku, konspiracji, kreacja tragicznego bohatera poświęcającego się za ojczyznę.
• Apoteoza poezji i poety.

Zobacz:

Romantyzm w Polsce