W pozytywizmie dominuje proza
Chyba nigdy przedtem w polskiej literaturze proza nie była tak ważna i nie miała tak wybitnych osiągnięć. Podstawowym gatunkiem literackim została, oczywiście, powieść. Najpierw modna była powieść tendencyjna (np. Marta), potem powieść realistyczna (np. Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej).
- Powieść tendencyjna
Była skomponowana tak, by udowadniać założoną z góry tezę – np. konieczność kształcenia warstw niższych. Zrodziła się z postulatów utylitaryzmu. Oznacza to, iż ma ona nie tylko bawić, ale przede wszystkim przynosić ogólnospołeczny pożytek. Te konkretne zadania stawiane sztuce w ogólności, streszczały się do postulatu nauczania, krzewienia prawych idei, a także piętnowania zła i wskazywania właściwych postaw życiowych.
- Powieść realistyczna
Spełniała już inne założenia – ukazywała prawdę o ówczesnym świecie i o człowieku zatopionym w rzeczywistości. W materii struktury powieści realistycznej obserwowaliśmy pierwsze eksperymenty, próby uatrakcyjnienia kompozycji – na przykład w Lalce Bolesława Prusa takim nowatorstwem jest podwójna narracja.
- Powieść historyczna
Nurt historyczny jest bardzo ważny w II połowie XIX wieku!
Powstają wielkie dzieła polskie:- Trylogia, Krzyżacy, Quo vadis Henryka Sienkiewicza.
- Bolesław Prus pisze Faraona.
- W Rosji Lew Tołstoj Wojnę i pokój.
- We Francji cykl historyczno-przygodowy Aleksandra Duma (ojca): Trzej muszkieterowie, Naszyjnik królowej itp.
- Nurt historyczny ważny jest też w malarstwie. W tych czasach w Polsce tworzy przecież Jan Matejko.
- Powieść fantastyczno-naukowa
Rozwój nauki poruszył wyobraźnię pisarzy. Marzenia i fantazje stawały się osnową książek. Coś, co było czystą fantazją dla pisarza XIX wieku, dziś jest faktem – np. podwodna żegluga lub podróż w kosmos.- Najważniejszym pisarzem tego nurtu był niewątpliwie Juliusz Verne, autor takich książek, jak Wyprawa do wnętrza ziemi, 20 000 mil podwodnej żeglugi, W 80 dni dookoła świata itd.
- Drugim – George Wells, autor książek Wehikuł czasu i W głębinie.
- Ale nawet w Lalce – powieści polskiego realisty – pojawia się motyw fantastyczno-naukowy – mianowicie tajemnicza pracownia naukowca Geista w Paryżu i metal lżejszy od powietrza.
- Nowela
Dużo krótszy utwór od powieści, o ograniczonej liczbie postaci, często jednowątkowy, bez odautorskich komentarzy, opisów, wtrąceń. W tej materii także pisarze uatrakcyjniali swoje formy wypowiedzi – oto są w ich dorobku nowele klasyczne, takie jak Kamizelka, Katarynka, jak również takie, które bliskie są opowiadaniu: np. Powracająca fala Prusa lub Szkice węglem, w których Henryk Sienkiewicz mistrzowsko operuje ironią.
- Inne popularne wówczas gatunki to:
- opowiadanie,
- obrazek,
- felieton.
- Mniej modna była poezja.
Na wyróżnienie zasługuje sonet – bowiem cały cykl sonetów Nad głębiami napisał Adam Asnyk.
Zobacz:
Jakie gatunki literackie uznasz za typowe dla epoki pozytywizmu?