Bolesław Leśmian był absolutną indywidualnością epoki, twórcą o oryginalnej filozofii i poetyce. Debiutował w 1912 r. (więc jeszcze w epoce Młodej Polski), lecz cała jego dojrzała twórczość zawiera się w dwudziestoleciu międzywojennym. Mieszkał na prowincji, w Hrubieszowie i nie związał się z żadną z grup poetyckich.
Wśród wierszy Leśmiana wyróżnia się dwa nurty:
- Utwory opisujące przyrodę, ludzkie przeżycia i uczucia.
- Wiersze filozoficzne i refleksyjne, przesycone baśniową poetyką.
Tematy i cechy twórczości Leśmiana
- relacja człowiek – Bóg,
- zderzenie marzeń z rzeczywistością,
- pochwała aktywności ludzkiej, heroiczny humanizm,
- śmierć i miłość,
- fantastyczne pejzaże i postacie (świat wyobraźni),
- kalectwo, ułomność ludzka – jako istota człowieczeństwa,
- symbolizm,
- związki z folklorem (balladowa forma, postacie),
- powrót do natury i pierwotnej ludowości (pierwsze utwory),
- motyw nicości i śmierci (późna twórczość),
- obsesyjne zainteresowanie rozkładem ludzkiego ciała, pośrednimi formami egzystencji,
- baśniowość,
- orientalizm (w baśniach),
- odkrywczość językowa (neologizmy!), np.: błyszczydła, Dusiołek, samo nazwisko poeta sobie „upoetyzował”, gdyż w rzeczywistości nazywał się Lesman,
- szczegółowość i konkretność obrazowania,
- motywy ludowe, baśniowe, fantastyczne. Leśmian był przeciwnikiem sfery codzienności i szarego człowieka jako tematów poezji.
Koncepcja heroicznego humanizmu
Leśmian zajmuje się często relacją człowiek – Bóg.
- Poeta postrzega rzeczywistość jako podwójną, złożoną z dwóch sfer: realnej, materialnej – czyli człowieczej, oraz wiecznej, duchowej – czyli boskiej.
- Człowiek i Bóg stoją na zupełnie przeciwnych biegunach. Człowiek jest tak zanurzony w kręgu swoich ziemskich spraw, że nie może i nie chce z nich się wydobyć. Widząc kondycję człowieka, pyta Leśmian o sens i o absurd ludzkiego losu.
- Człowiek – bohater Leśmianowskiej poezji rzuca Bogu wyzwanie, chce udowodnić swoją odrębność, inność wobec Boga – swoją ludzkość. Dlatego poeta eksponuje ułomność, słabość i kalectwo człowieka – to „emblematy”, które są czysto ludzkie, kalectwo bowiem nie może być przymiotem Boga.
- Heroiczny humanizm w poezji Leśmiana polega na bohaterstwie istnienia, poczuciu godności i odrębności człowieka. Z faktu, że człowiek jest świadom swojej śmiertelności i podejmuje trud życia – wynika jego siła i duma.
Leśmianowskie przestrzenie
- Pejzaże – przepełnione bujną przyrodą są podobne do świata rzeczywistego, lecz poeta przygląda się mu niby przez lupę, eksponuje szczegół: rdzawy liść, owoc malin, rozmaite żuki i świerszcze (uwielbiał owady), źdźbło trawy, kroplę rosy.
- Przestrzenie też bywają rodem ze snu lub z baśni – te światy są równoprawne z rzeczywistym w poezji Leśmiana. „Bezbyt”, „bezczas”, próżnia – takie przestrzenie także organizują świat poezji Leśmiana, jakby na przekór prawu przemijania i zniewolenia człowieka prawem czasu i przestrzeni. Poza tym „niebyt” i „bezbyt” to doskonałe pole dla wyobraźni poety, który może wykreować w tych miejscach własny świat.
Leśmianowskie postacie
Można je spotkać tylko w krainie tej poezji. Czy to ludzie, czy „ludzieńki”, czy człekopochodne stwory? Kto wie?
- Pan Błyszczyński – wielki kreator obdarzony błyszczydłami.
- Dusiołek – stwór, który dręczył człowieka, kłębek lęków, uosobienie zmór.
- Inni: Znikomek, Srebroń, Śnigrobek, Świdryga, Midryga.
Leśmianowski język
Jest tak oryginalny, że poezja ta staje się nieprzetłumaczalna na języki obce. Głównie dzieje się tak za sprawą licznych neologizmów spokrewnionych z językami słowiańskimi, stworzonymi na podstawie skojarzeń brzmieniowych i znaczeniowych. Za pomocą słowa poeta przemienia świat. Najlepszym przykładem – nazwisko poety. Z twardobrzmiącego Lesmana przeistoczył się w Leśmiana, a tym samym upodobnił nieco do postaci ze swojej poezji.
Przegląd wybranych wierszy Leśmiana
- Urszula Kochanowska, córka renesansowego wieszcza poprosiła Boga, by stworzył jej w niebie dom z Czarnolasu. Bóg życzenie spełnił, lecz Urszulka doznała rozczarowania, oczekiwała bowiem rodziców – i to spotkanie byłoby większym szczęściem. Bo kochamy „po ludzku” i nasze ziemskie szczęście jest nam najbliższe, bo to „boskie” jest dalekie i nieznane.
- Dusiołek natomiast powołuje do życia fantastyczną istotę – bowiem Dusiołek to uosobienie zmory sennej, lęków i obaw, które opadają człowieka. Oto chłop Bajdała przysnął sobie pod drzewkiem i napadł go Dusiołek, i tak dusił, aż „coś warkło” w chłopie! Po przebudzeniu naiwny Bajdała na wzór Mickiewiczowskiego Konrada z Wielkiej Improwizacji i Kasprowicza, twórcy Hymnów, występuje do Boga z pretensjami: dlaczego stworzyłeś Dusiołka? Kłótnia z Bogiem brzmi tu humorystycznie, lecz ma głębszy sens: to Bóg staje się odpowiedzialny za zło i ciężar psychiczny człowieka, bo je stworzył – „potworzył” – mówi Bajdała.
- Pan Błyszczyński to wiersz neologizmów. Są tu np. „błyszczydła oczu” – kolejnej fantastycznej postaci Leśmiana – pana Błyszczyńskiego. Osobnik ten obdarzony jest mocą twórczą, zdolną zadziwić samego Boga. Oto kreuje „na wymroczu” własny świat widm „między mgłą a niebem”, który Bóg zakłóca szumem „wbrew jaworom”. Jest tu zatem rywalizacja o panowanie w świecie, lecz także o prawo człowieka do budowania światów i do siły twórczej, która tkwi w ludzkiej fantazji.
- W malinowym chruśniaku to najsłynniejszy erotyk Leśmiana. Kochankowie widzą świat z innej perspektywy – „zapodziani po głowy przed ciekawych wzrokiem”, nie umkną bliskości liści malinowego chruśniaku, hałasu uczynionego przez bąka, rdzawych guzów na liściu i pajęczyn zawieszonych w gałęziach. Mistrzowskie jest przejście od zbierania malin do zmysłowego wymiaru spotkania. Siła ekspresji i erotycznego napięcia skontrastowana z nieruchomym skupieniem przyrody sprawia, że wiersz jest niezwykle piękny.
- Dziewczyna Leśmiana to ballada bardzo wymowna i bogata w treści filozoficzne. Jest typową balladą – z fabułą o rodowodzie ludowo-baśniowym, z refrenami i paralelizmami składniowymi. Treść to historia dwunastu braci, którzy usłyszeli zza muru głos wołającej dziewczyny i rozpoczęli dzieło burzenia przeszkody – lecz zginęli. Ich cienie podjęły dzieło – uderzały w mur, lecz zginęły. Wówczas same młoty podjęły trud i w końcu mur runął. Lecz okazało się, że za murem nie ma nic – ani głosu, ani dziewczyny – nic, próżnia. I pytanie poety: „A ty z tej próżni czemu drwisz, jeśli ta próżnia nie drwi z ciebie?”. Jest to obraz wiecznego, ludzkiego dążenia do ideału, wiecznego wysiłku i trudu pracy ludzkiej. Finał – zapłata za tę pracę – może sugerować dwie interpretacje. Pierwsza jest pesymistyczna: dzieje braci to metafora ludzkiego życia, pełnego absurdalnego trudu, dążeń i pragnień, które niczemu nie służą, bo osiągnąć można tylko próżnię. Lecz możemy przyjąć interpretację optymistyczną: aktywność i dążenie braci było walką ze światem, samo działanie – nie jego cel – nadaje sens ludzkiemu życiu, człowiek nie jest biernym świadkiem. Braci jest dwunastu – więc jest to bunt solidarny. „Trudy” zostały „godnie spełnione”, a „próżnia nie drwi z ciebie”. Opowieść ta jest, rzecz jasna, symbolem. Co oznacza?
Jest to obraz wiecznego, ludzkiego dążenia do ideału, wiecznego wysiłku i trudu pracy ludzkiej. Finał – zapłata za tę pracę – może sugerować dwie interpretacje. Pierwsza jest pesymistyczna: dzieje braci to metafora ludzkiego życia, pełnego absurdalnego trudu, dążeń i pragnień, które niczemu nie służą, bo osiągnąć można tylko próżnię. Lecz możemy przyjąć interpretację optymistyczną: aktywność i dążenie braci było walką ze światem, samo działanie – nie cel – nadaje sens ludzkiemu życiu, człowiek nie jest biernym świadkiem. Braci jest dwunastu – więc jest to bunt solidarny. „Trudy” zostały „godnie spełnione”, a „próżnia nie drwi z ciebie”… Co jest prawdą? Każdy czytelnik na to pytanie niech odpowie sobie sam. Może zresztą obie tezy są prawdziwe?
Najważniejsze dzieła Leśmiana
zbiory poetyckie
- Sad rozstajny, 1912
- Łąka, 1920
- Napój cienisty, 1936
- Dziejba leśna, 1938
proza baśniowa
- Klechdy sezamowe, 1913
- Przygody Sindbada Żeglarza, 1913
Zobacz:
Zaprezentuj sylwetkę twórczą i koncepcję filozoficzną Bolesława Leśmiana