Dramat – ważny rodzaj literacki
Skąd wziął się dramat?
Wywodzi się ze świąt ku czci Dionizosa – boga obfitości, płodnej natury i wina. Były to obrzędy religijnie, lecz obchodzono je hucznie i radośnie:
- w miastach urządzano wiosną Dionizje Wielkie,
- na wsiach – zimą – Dionizje Małe.
Składano bogu podziękowanie za obfitość plonów i dary przyrody. Podczas tanecznych korowodów miały miejsce występy męskich chórów, przewodził im Koźlarz – swoisty przewodnik wchodzący w dialog ze śpiewającymi. Dialog rozrastał się – i tak wykształciła się z obrzędu tragedia, a potem komedia. Tragedia bierze początek z Dionizjów Wielkich, komedia z Dionizjów Małych. Z czasem odgrywanie komedii przeniosło się do specjalnie budowanych teatrów. Grecy uwielbiali bywanie w teatrze, potrafili spędzać tam z rodzinami całe dnie, oglądając i komentując sztuki, które… dobrze znali.
Tragedia grecka – gatunek dramatyczny powstały w starożytnej Grecji, obejmuje utwory, których ośrodkiem i motorem akcji jest nieprzezwyciężony konflikt między dążeniami wybitnej jednostki a siłami wyższymi, czyli „tragizm”. Mówiąc inaczej, bohaterowie tragedii są uwikłani w konflikt tragiczny, a ich los, działanie są uzależnione od siły wyższej, fatum.
Uwaga! Tragedia klasyczna jest gatunkiem zaliczanym do stylu wysokiego, w związku z tym cechuje ją:
- brak jakichkolwiek scen fantastycznych,
- wszystkie występujące na scenie postacie mówią uroczystym, retorycznym, wysokim stylem.,
- tylko powaga, wzniosłość – nastrój podniosły.
Klasycznym przykładem tragedii jest Antygona Sofoklesa i dlatego – mimo że ten utwór poznacie dopiero w liceum – warto o tym pamiętać.
Tragedia grecka – główne zasady kompozycji
Gdyby gimnazjalista chciał zabawić się w dramaturga i stworzyć dzieło ściśle według norm obowiązujących w tragedii greckiej, obowiązuje go:
reguła trzech jedności
- Całą akcję zdarzenia należy umieścić w jednym miejscu – może to być sala gimnastyczna albo szkolne schody – ale już nigdzie poza tym terenem. W dramacie antycznym to, co się działo poza tą przestrzenią, było relacjonowane – np. przez posłańca.
TO JEDNOŚĆ MIEJSCA
- Wszystko musi rozegrać się w jak najkrótszym czasie. Najlepiej w ciągu jednej przerwy, to byłoby super – bo starożytni dążyli to tego, by czas akcji pokrywał się z czasem trwania sztuki, ale to nawet im się nie udawało. Ale na przykład dzień w szkole… to już byłoby coś!
TO JEDNOŚĆ CZASU
- Akcja ma pokazać tylko jeden wątek bez rozwijania epizodów czy wątków pobocznych. To znaczy – jak miłość chłopaka i dziewczyny z III c – to już bez ich kłopotów z rodzicami, finansami i ani słowa o studiowaniu brata za granicą. Podejmujemy i pokazujemy rozwój jednego wątku – miłość, wyznanie, zdrada, zemsta.
TO JEDNOŚĆ AKCJI
Podstawowe cechy tragedii greckiej
- Brak jakichkolwiek scen fantastycznych.
- Wszystkie występujące na scenie postacie mówią uroczystym, retorycznym, wysokim stylem.
- Panuje tylko tylko podniosły nastrój.
- Silna teatralizacja przedstawień – kostiumy aktorów, niepodobne do codziennych ubiorów Ateńczyków, maski symbolizujące postacie. Aktorzy występują na koturnach. Poczucie sacrum.
- Na scenie nie występuje nigdy więcej niż trzech aktorów, oczywiście nie licząc chóru, który jest na scenie stale.
- Na scenie mogą grać tylko mężczyźni – również role kobiece.
- Nie ma śmiechu! W tragedii nie ma scen komediowych, ani postaci z gminu – sami królewicze, książęta i rycerze.
- Istotą gatunku jest tragizm. Nie chodzi o ciąg nieszczęść. Chodzi o taką sytuację, z której nie ma dobrego wyjścia. Pochowasz brata – źle – grozi ci kara śmierci (Antygona). Nie pochowasz – źle – nie spełnisz obowiązku siostry, skazujesz duszę na wieczną tułaczkę. Oto sytuacja tragiczna!
- Rzecz rozgrywa się w tym samym miejscu – wiadomości z innych miejsc są relacjonowane np. przez chór, bądź posłańców.
- Scen okrutnych nie rozgrywa się na oczach widzów.
Kompozycja tragedii greckiej
- Prolog (wejście aktorów)
- Parodos (wejście chóru)
- Epeisodion (czyli epizod – coś się dzieje – mówią aktorzy)
- Stasimon (komentarz chóru)
- Epeisodion (od 3-5)
- Stasimon (od 3-5)
- Exodos (ostatnia pieśń i wyjście chóru)Uwaga! Dzisiejsze sztuki dzielą się inaczej – na akty i sceny.
Rolą chóru było:
- informowanie o wcześniejszych wydarzeniach
- wyjaśnianie i komentowanie tego, co dzieje się na scenie
- czasem oceniał postępowanie bohaterów
Jak wyglądał teatr grecki
Wraz z rozwojem dramatu rozwijał się także sam teatr jako budowla. Jego konstrukcja można wyodrębnić stałe elementy spełniające określone funkcje.
- Orchestra – prostokątny lub kolisty plac z umieszczonym w jej środku ołtarzem boga, na którym występował chór.
- Skene (od tego dzisiejsza nazwa scena) to drewniany barak służący i jako garderoba, i jako dekoracja wypełniająca tło akcji; był pomysłem Ajschylosa.
- Proskenion (od tego dzisiejsza nazwa proscenium, część sceny wysunięta przed kurtynę), czyli front skene, początkowo ozdobiony był kolumnami, pomiędzy które wsuwano drewniane tablice stanowiące rodzaj dekoracji.
- Parodos to szerokie przejścia znajdujące się po obu stronach pomiędzy orchestrą a skeną, przez które chór wchodził na orchestrę, a publiczność dostawała się do teatru, zwłaszcza do niższych rzędów.
- Theatron (od tego dzisiejszy teatr) to wówczas widownia – z początku prowizoryczna: zbocze góry, na którym siadali widzowie – później zaś drewniane i kamienne ławy stawiane jedne nad drugimi.
Początkowo teatry budowano z drewna, później z kamienia. Pierwszy teatr mieścił się w Atenach na agorze; uległ zniszczeniu w 499 roku p.n.e.
Zapamiętaj!
- Tragedia to gatunek dramatyczny powstały w starożytnej Grecji, obejmuje utwory, których ośrodkiem i motorem akcji jest nieprzezwyciężony konflikt między dążeniami wybitnej jednostki a siłami wyższymi, czyli tragizm.
Mówiąc inaczej, bohaterowie tragedii są uwikłani w konflikt tragiczny, a ich czas, działanie są uzależnione od siły wyższej, fatum. Kategorie związane z tragedią to: konflikt tragiczny, ironia tragiczna i katharsis.
- Tematy swoich utworów twórcy antyczni czerpali z mitologii. Wykorzystywali wątki mitologiczne, przerabiając je i dostosowując do swoich potrzeb.
- Tragedii przypisywano bardzo dużą wartość estetyczną. Miała być dla widzów istotnym przeżyciem, prowadzić do katharsis – oczyszczenia. Katharsis dokonywało się za sprawą osoby bohatera tragicznego: jego trudna sytuacja miała wzbudzać w widzach litość, a jego podobieństwo do każdego z nich – trwogę.
- Z dramatem greckim nieodłącznie związana była koncepcja tragizmu. Polegała na ukazaniu bohatera w sytuacji bez wyjścia, ciągle borykającego się z nieuchronnym i bezlitosnym Fatum, czyli losem, przeznaczeniem. Bohater tragiczny musi dokonać wyboru, ale jakiegokolwiek dokona, nieuchronnie doprowadzi go do katastrofy.
Zapamiętaj!
- Obok mitów i eposu – dramat jest bardzo ważną gałęzią twórczości starożytnych Greków. Tragedię przedkładano nad komedię – poruszała tematy ponadczasowe, mówiła o ludzkim losie, definicjach życia i świata.
- Pierwszy teatr powstał w Atenach powstał w V wieku p.n.e. W starożytnej Grecji wykorzystywano naturalne ukształtowanie terenu, na miejsce teatru wybierano przeważnie wzgórze, na jego zboczu mieściła się widownia, w dole zaś okrągły plac zwany orchestrą, na którym występował chór. Kiedy do teatru wprowadzono aktorów, za orchestrą wybudowano prostokątne podwyższenie. Nazwano je proskenion. Za nim znajdował się niewielki budynek – skene – spełniający funkcję garderoby.
Wybitni dramatopisarze greccy
- Tespis (VI w. p.n.e.) – legendarny pierwszy tragik, wprowadził pierwszego aktora, który występował w różnych rolach i prowadził dialog z chórem.
- Ajschylos (525 – 456 r. p.n.e.) – wprowadził drugiego aktora, ale nadal przeważały partie chórowe z koryfeuszem. Kładł duży nacisk na dekoracje, ulepszał stroje aktorów – powłóczyste szaty i wyższe koturny. Autor dziewięćdziesięciu tragedii, z których zachowało się dziewięć, w tym Oresteja, Błagalnice.
- Sofokles (496 – 406 r. p.n.e.) – wprowadził trzeciego aktora i postacie kobiece, dzięki czemu rozbudował dialogi i akcję tragedii. Ograniczył też rolę bogów, większy nacisk położył na przeżycia osób dramatu, pogłębił ich psychologię – jego tragedie są bardziej realistyczne, ludzkie. Zwiększył liczbę osób w chórze z 12 do 15. Udoskonalił dekoracje sceniczne. Napisał około stu trzydziestu sztuk, z których przetrwało osiem. Najbardziej znane są: Antygona, Król Edyp, Edyp w Kolonie. To on tworzy formę dramatu, który w tym kształcie przetrwa do wieku XVII.
- Eurypides (ok. 486 – 406 r. p.n.e.) – wprowadził większą liczbę aktorów, ograniczając rolę chóru. Pomniejszał rolę fatum, a rozbudowywał rolę uczuć i ludzkich konieczności – od tragedii „boskiej” przeszedł do tragedii „ludzkiej”. Wprowadził szereg postaci kobiecych, bo interesowała go przede wszystkim psychika kobieca, gra żądz i namiętności oraz pomyślne zakończenie i deus ex machina. Autor tragedii: Medea, Bachantki, Elektra, Ifigenia i ponad osiemdziesięciu innych. Stworzył także tragikomedię.
Uwaga!
Szekspir jako pierwszy zrezygnował z zasady trzech jedności, za co został ostro skrytykowany przez większość swoich współczesnych. Dopiero po jakimś czasie odstąpienie Szekspira od klasycznych wzorców zostało uznane za genialne.
Skąd aktor na scenie?
Aktorzy zawdzięczają swój zawód Sofoklesowi. W początkach tragedii greckiej aktorem bowiem był sam autor utworu. Zwyczaj ten przełamał dopiero Sofokles, któremu zbyt słaby głos uniemożliwiał granie na scenie. Wielki tragik zagrał w swym życiu tylko dwie role, do tego jeszcze… nieme.
Zapamiętaj!
- Na scenie nie występuje nigdy więcej niż trzech aktorów, oczywiście nie licząc chóru, który jest na scenie stale.
- Na scenie mogą grać tylko mężczyźni – również role kobiece.
- Aktorzy występują w maskach i butach na koturnach.
- Nie ma śmiechu! W tragedii nie ma scen komediowych, ani postaci z gminu – sami królewicze, książęta i rycerze.
- Istotą gatunku jest tragizm. Nie chodzi o ciąg nieszczęść. Chodzi o taką sytuację, z której nie ma dobrego wyjścia. Pochowasz brata – źle – grozi ci kara śmierci. Nie pochowasz – źle – nie spełnisz obowiązku siostry, skazujesz duszę na wieczną tułaczkę. Oto sytuacja tragiczna!
Ważny termin – katharsis
Pojęcie to znaczy dosłownie „oczyszczenie”. Katharsis to wstrząs uczuciowy. Polega na tym, że widz przeżywa „litość i trwogę”, patrząc na akcję tragedii. Naszą (jeśli jesteśmy widzami) litość wzbudza nieszczęście człowieka niewinnego, natomiast trwogę – nieszczęście człowieka, który jest do nas podobny. Starożytni twórcy układali fabuły tragedii, pamiętając
o tych zasadach.
Zobacz: