Gdybyś chciał zabawić się w dramaturga i stworzyć dzieło ściśle według norm obowiązujących w tragedii greckiej, obowiązuje Cię reguła trzech jedności:
- Całą akcję zdarzenia należy umieścić w jednym miejscu – może to być sala gimnastyczna albo szkolne schody – ale już nigdzie poza tym terenem.
W dramacie antycznym to, co się działo poza tą przestrzenią, było relacjonowane – np. przez posłańca.
TO JEDNOŚĆ MIEJSCA
- Wszystko musi rozegrać się w jak najkrótszym czasie. Najlepiej w ciągu jednej przerwy, to byłoby super – bo starożytni dążyli to tego, by czas akcji pokrywał się z czasem trwania sztuki, ale to nawet im się nie udawało. Ale na przykład dzień w szkole… to już byłoby coś!
TO JEDNOŚĆ CZASU
- Akcja ma pokazać tylko jeden wątek bez rozwijania epizodów czy wątków pobocznych. To znaczy – jak miłość chłopaka i dziewczyny z III c – to już bez ich kłopotów z rodzicami, finansami i ani słowa o studiowaniu brata za granicą. Podejmujemy i pokazujemy rozwój jednego wątku – miłość, wyznanie, zdrada, zemsta.
TO JEDNOŚĆ AKCJI
Zasady dramatu antycznego
- Koncepcja theatrum mundi. Ludzki los to igraszka bogów – od ich woli i wyroczni zależy los człowieka. Ludzie jak aktorzy mają za zadanie odegrać swoje życiowe role na scenie świata. Nie ma sensu z tym walczyć. Wyraża ideę, iż życie ludzkie to cień cienia – fortuna może w każdej chwili odwrócić szczęście w nieszczęście… i CZYNI TO, BO LUDZIE TO ZABAWKI W BOSKICH RĘKACH.
- Oś konstrukcyjną tragedii stanowił konflikt tragiczny, polegający na starciu dwóch równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru.
- Bohaterowie przedstawianych dramatów znajdują się w tzw. sytuacji tragicznej. Jej istota polega na istnieniu równorzędnych, przeciwstawnych racji, między którymi nie sposób dokonać wyboru (konflikt tragiczny). Np. Antygona nie może dokonać sensownego wyboru pomiędzy prawem ludzkim a prawem boskim. Wybór bohatera tragicznego nigdy nie jest szczęśliwy, zawsze pociąga za sobą fatalne skutki. Przyczyna? Fatum, przed którym nie ma ucieczki.
- Bohaterowie uwikłani są w konflikt między własnym działaniem a działaniem losu (Fatum). To los, a nie człowiek, decyduje o wszystkim.
- Bohater tragiczny nie jest niegodziwy. Po prostu nie ma wyboru. Wpada w taki splot zdarzeń, że nie ma wyjścia – nawet jeśli usiłuje uniknąć nieszczęścia. Nie może umknąć przeznaczeniu. Jakkolwiek postąpi – będzie źle, poniesie klęskę.
- Koncepcja katharsis.
Podstawowym pojęciem tragedii jest katharsis, czyli oczyszczenie duszy, na skutek obejrzenia wstrząsających wypadków. Spektakl teatralny ma nieść takie właśnie oczyszczenie (katharsis).
W jaki sposób?
POPRZEZ UCZUCIE LITOŚCI I TRWOGI, JAKIEGO DOZNAJE WIDZ.- Litości – gdy patrzy na nieszczęścia człowieka niewinnego.
- Trwogi – gdy bohater okazuje się podobny do widza… Wtedy ten zaczyna rozumieć swoją kondycję. Patrząc na losy bohaterów, nabiera pokory. Starożytni twórcy układali fabuły tragedii, pamiętając o tych zasadach.
- Zasada nieprzedstawiania bezpośrednio scen krwawych.
O drastycznych wydarzeniach po prostu opowiadano w dialogu lub informował o nich posłaniec albo chór.
- Zasada niezmienności charakteru postaci.
Bohaterowie tragedii antycznej nie podlegają transformacjom (są niezmienni), nie popadają w skrajne stany emocjonalne. Takiej kreacji postaci sprzyjało użycie niezmiennej maski, którą aktor przywdziewał na początku przedstawienia, a zdejmował dopiero na końcu sztuki.
- Zasada decorum – odpowiedniości stylu do gatunku. Polegała na odpowiednim dobraniu stylu mówienia bohaterów i słownictwa do gatunku oraz tematyki dzieła. Tragedii przypisany był styl ,,wysoki”, podniosły, patetyczny, komedii zaś styl ,,niski”, bardziej lekki, żartobliwy, niekiedy rubaszny. Reguła decorum określała również typ postaci, jakie mogły występować w teatrze – w tragedii postacie ,,wysokiego” stanu, szlachetnie urodzone, w komedii postacie o rodowodzie plebejskim.
- Nie ma śmiechu! W tragedii nie ma scen komediowych, ani postaci z gminu – sami królewicze, książęta i rycerze.
- Brak jakichkolwiek scen fantastycznych.
- Finał – dlaczego bohater tragiczny musi zginąć? Bo wykazał się pychą i wiarą w wielką moc człowieka. Bogowie go wyśmiali. Krótko i węzłowato – pokazali mu, gdzie jego miejsce. Za pychę się płaci, za próbę przeciwstawienia się losowi się płaci, za bunt przeciw bogom się płaci. Najwyższą cenę.
- Silna teatralizacja przedstawień – kostiumy aktorów, niepodobne do codziennych ubiorów Ateńczyków, maski symbolizujące postacie. Aktorzy występują na koturnach. Poczucie sacrum.
Budowa tragedii antycznej
Dramat starożytny odznaczał się zupełnie inną budową niż dzisiejsze (akty i sceny). Każda z części spełniała określoną funkcję. Ich układ przedstawiał się następująco:
- Prologos (czyli wstęp) – wejście aktorów i wprowadzenie do treści tragedii,
- Parodos (wejście chóru na scenę) – informował, jak doszło do konfliktu,
- Epeisodion (mówią aktorzy) – epeisodia zawierały treści akcji.
- Stasimon (pieśni chóru) – stasimony komentowały to, co zdarzyło się w poszczególnych epizodach.
- Epejsodion – kolejne wydarzenia. Epeisodiów było zazwyczaj pięć – w czwartym z nich następował punkt kulminacyjny.
- Stasimon – znów komentarz chóru. (Liczba stasimonów wahała się od 3 do 5.)
- Exodos (ostatnia pieśń i wyjście chóru) – podsumowywał treść dramatu.
Kategorie związane z tragedią
- Tragizm
Tragizm to wprowadzona przez dramat antyczny kategoria estetyczna. Polega na tym, że bohater, niezależnie od wielkiego charakteru i szlachetnych uczuć, sprowadza na siebie nieuchronnie zgubę – śmierć, chorobę bądź klęskę. Omawiając np. temat dotyczący koncepcji tragizmu (grupa A, temat 1), od takiego sformułowania należy zacząć. Przykładów antycznej sztuki, która ilustruje istotę starożytnego tragizmu, jest cały szereg, najprostszy stanowi Antygona.
- Fatum
Fatum to los, przeznaczenie, nieodwołalna konieczność. To, co zostało powiedziane przez bogów, przepowiedziane przez wyrocznię, musi spotkać człowieka, nie ma od tego ucieczki. Jest to z reguły zapowiedź nieszczęścia. Starożytni Grecy byli przekonani, że los każdego człowieka jest z góry określony, a on sam nie ma żadnego wpływu na bieg dziejących się w jego życiu wypadków. Nad ich przebiegiem czuwają Mojry – boginie przeznaczenia.
Przykładem są dzieje rodu Labdakidów – od Lajosa po Antygonę.
- Katharsis
– znaczy dosłownie oczyszczenie. Jest to pojęcie związane z terapeutyczną funkcją tragedii. Oznaczało wyzwolenie duszy z win, oczyszczenie ze złych emocji poprzez przeżycie uczucia litości i trwogi. Widz, śledząc akcję tragedii, miał doznać uczucia litości, gdy obserwował tragedię niewinnego człowieka, natomiast trwoga miała być jego udziałem, kiedy oglądał dramat człowieka, w którym odnajdywał siebie samego. W efekcie katharsis prowadziła do wyzwolenia z tych uczuć.
.
Czy wiesz, że…
- Przedstawienia miały charakter konkursowy – w finale przyznawano nagrodę.
- Na cały dzień do teatru przychodziły całe rodziny z poduchami, wiktuałami, którymi raczono się podczas spektakli…
- Publiczność ateńska była podobno bardzo żywa: reagowała krzykami, gwizdaniem, tupaniem, oklaskami – a czasem niezwykłym, onieśmielającym milczeniem 14 tysięcy ludzi. To był dopiero hołd! Gorzej, gdy widzowie zaczynali rzucać w aktorów swoim prowiantem…
- Aktorzy znali sztukę pantomimy i tańca, w ten bowiem sposób wyrażali ekspresję. Musieli również opanować umiejętność śpiewu, ponieważ dramat zawierał wiele partii śpiewanych.
- Na scenie nie występuje nigdy więcej niż trzech aktorów, oczywiście nie licząc chóru, który jest na scenie stale.
- Na scenie mogą grać tylko mężczyźni – również role kobiece.
- Aktorami byli tylko mężczyźni, oni również odgrywali role kobiece, przywdziewając odpowiednie maski.
- Tematy czerpane były z mitów greckich.
Stroje aktorów
- Aktor tragiczny występował w chitonie – klasycznym greckim ubiorze przypominającym długą, sięgającą kolan koszulę, często zdobionym wzorami geometrycznymi, oraz w koturnach, wysokich butach, dzięki którym aktorzy mogli być lepiej widoczni.
- Wysokość koturnu świadczyła o statusie społecznym odgrywanej postaci. Najwyższe koturny mieli aktorzy odgrywający role osób wywodzących się z rodu królewskiego.
- Bogów wyróżniano za pomocą szczegółów stroju lub specyficznych dla nich atrybutów.
- Uzupełnienie kostiumu stanowiła maska. Maski aktorów były różne dla tragedii i komedii, dostosowano je do wieku i stanu postaci, z każdym rodzajem maski był związany stały kolor włosów.
- Używano czterech rodzajów masek: śmiechu, płaczu, gniewu i strachu.
- Maski często były skonstruowane tak, że służyły jako wzmacniacz głosu.
Rolą chóru było:
informowanie o wcześniejszych wydarzeniach wyjaśnianie i komentowanie tego, co dzieje się na scenie czasem oceniał postępowanie bohaterów.
Czas świetności teatru był krótki, nie przekroczył V w. p.n.e. Tragedia ateńska skończyła się wraz ze śmiercią Sofoklesa i Eurypidesa. W IV w. p.n.e. kult dla teatru zamienił się w kult aktorów, którzy objeżdżali Grecję.
Zapamiętaj!
Tragedia grecka to pierwsze ogniwo w całym łańcuchu rozwojowym gatunków dramatycznych, a za razem punkt odniesienia. Łamano jej prawa lub nawiązywano do nich:
Tragedia grecka
- reguła 3 jedności,
- zasada decorum,
- obecność chóru,
- ograniczona liczba aktorów.
Dramat szekspirowski
- rozbija 3 jedności: wielka, przestrzeń, objętość czasu, wielowątkowość,
- eliminuje chór,
- zrywa z decorum,
- sceny z dużą liczbą osób.
Dramat romantyczny
- nawiązuje do Szekspira,
- ma kompozycję otwartą,
- bohater romantyczny nosi piętno tragizmu,
- sceny cząstkowe (np. Dziadów), nawiązują do reguł klasycznych.
Zobacz: