Skąd wziął się dramat?

Dramat wywodzi się ze świąt ku czci Dionizosa – boga obfitości, płodnej natury i wina. Jego początki sięgają VI w. p.n.e. Były to obrzędy religijnie, lecz obchodzono je bardzo hucznie i radośnie:

w miastach urządzano wiosną Dionizje Wielkie,
na wsiach – zimą – Dionizje Małe.

Podczas tych świąt składano bogu podziękowanie za obfitość plonów i dary przyrody. Podczas tanecznych korowodów miały miejsce występy męskich chórów, którym przewodził Koźlarz – swoisty przewodnik wchodzący w dialog ze śpiewającymi. Dialog rozrastał się – i tak wykształciła się z obrzędu tragedia, a potem komedia.

Tragedia bierze początek z Dionizjów Wielkich,
komedia z Dionizjów Małych.

Za moment przełomowy w procesie przechodzenia od dytyrambu (uroczysta pieśń ku czci Dionizosa śpiewana przez chór) do formy dramatycznej uznaje się wprowadzenie w 534 r. p.n.e. przez niejakiego Tespisa pierwszego aktora, który odpowiadał na pieśni chóru i jego przodownika, koryfeusza, który miał za zadanie rozpoczynać pieśń i dyrygować śpiewem i tańcem pozostałych.

Sofokles, autor Antygony i Króla Edypa, wprowadził do akcji trzeciego aktora i ograniczył rolę chóru;

Ważne

Tematy swoich utworów twórcy antyczni czerpali z mitologii. Wykorzystywali wątki mitologiczne, przerabiając je i dostosowując do swoich potrzeb.

Tragedii przypisywano bardzo dużą wartość estetyczną. Miała być dla widzów istotnym przeżyciem, prowadzić do katharsis – oczyszczenia. Katharsis dokonywało się za sprawą osoby bohatera tragicznego: jego trudna sytuacja miała wzbudzać w widzach litość, a jego podobieństwo do każdego z nich – trwogę.

Z dramatem greckim nieodłącznie związana była koncepcja tragizmu. Polegała na ukazaniu bohatera w sytuacji bez wyjścia, ciągle borykającego się z nieuchronnym i bezlitosnym Fatum, czyli losem, przeznaczeniem. Bohater tragiczny musi dokonać wyboru, ale jakiegokolwiek dokona, nieuchronnie doprowadzi go do katastrofy.

Teatr grecki

Wraz z rozwojem dramatu rozwijał się także sam teatr jako budowla. Jego konstrukcja można wyodrębnić stałe elementy spełniające określone funkcje.

Orchestra – prostokątny lub kolisty plac z umieszczonym w jej środku ołtarzem boga, na którym występował chór.

Skene (od tego dzisiejsza nazwa scena) to drewniany barak służący i jako garderoba, i jako dekoracja wypełniająca tło akcji; był pomysłem Ajschylosa.

Proskenion (od tego dzisiejsza nazwa proscenium, część sceny wysunięta przed kurtynę), czyli front skene, początkowo ozdobiony był kolumnami, pomiędzy które wsuwano drewniane tablice stanowiące rodzaj dekoracji.

Parodos to szerokie przejścia znajdujące się po obu stronach pomiędzy orchestrą a skeną, przez które chór wchodził na orchestrę, a publiczność dostawała się do teatru, zwłaszcza do niższych rzędów.

Theatron (od tego dzisiejszy teatr) to wówczas widownia – z początku prowizoryczna: zbocze góry, na którym siadali widzowie – później zaś drewniane i kamienne ławy stawiane jedne nad drugimi.

Początkowo teatry budowano z drewna, później z kamienia. Pierwszy teatr mieścił się w Atenach na agorze; uległ zniszczeniu w 499 roku p.n.e.

Podstawowe cechy tragedii

Brak jakichkolwiek scen fantastycznych.

Wszystkie występujące na scenie postacie mówią uroczystym, retorycznym, wysokim stylem.

Panuje tylko tylko podniosły nastrój.

Silna teatralizacja przedstawień – kostiumy aktorów, niepodobne do codziennych ubiorów Ateńczyków, maski symbolizujące postacie. Aktorzy występują na koturnach. Poczucie sacrum.

Na scenie nie występuje nigdy więcej niż trzech aktorów, oczywiście nie licząc chóru, który jest na scenie stale.

Na scenie mogą grać tylko mężczyźni – również role kobiece.

Nie ma śmiechu! W tragedii nie ma scen komediowych, ani postaci z gminu – sami królewicze, książęta i rycerze.

Istotą gatunku jest tragizm. Nie chodzi o ciąg nieszczęść. Chodzi o taką sytuację,
z której nie ma dobrego wyjścia. Pochowasz brata – źle – grozi ci kara śmierci (Antygona). Nie pochowasz – źle – nie spełnisz obowiązku siostry, skazujesz duszę na wieczną tułaczkę. Oto sytuacja tragiczna!

Rzecz rozgrywa się w tym samym miejscu – wiadomości z innych miejsc są relacjonowane np. przez chór, bądź posłańców.

Scen okrutnych nie rozgrywa się na oczach widzów.

Wybitni dramatopisarze greccy

Tespis (VI w. p.n.e.) – legendarny pierwszy tragik, wprowadził pierwszego aktora, który występował w różnych rolach i prowadził dialog z chórem.

Ajschylos (525-456 r. p.n.e.) – wprowadził drugiego aktora, ale nadal przeważały partie chórowe z koryfeuszem. Kładł duży nacisk na dekoracje, ulepszał stroje aktorów – powłóczyste szaty i wyższe koturny. Autor dziewięćdziesięciu tragedii, z których zachowało się dziewięć, w tym Oresteja, Błagalnice.

Sofokles (496-406 r. p.n.e.) – wprowadził trzeciego aktora i postacie kobiece, dzięki czemu rozbudował dialogi i akcję tragedii. Ograniczył też rolę bogów, większy nacisk położył na przeżycia osób dramatu, pogłębił ich psychologię – jego tragedie są bardziej realistyczne, ludzkie. Zwiększył liczbę osób w chórze z 12 do 15. Udoskonalił dekoracje sceniczne. Napisał około stu trzydziestu sztuk, z których przetrwało osiem. Najbardziej znane są: Antygona, Król Edyp, Edyp w Kolonie. To on tworzy formę dramatu, który w tym kształcie przetrwa do wieku XVII.

Eurypides (ok. 486-406 r. p.n.e.) – wprowadził większą liczbę aktorów, ograniczając rolę chóru. Pomniejszał rolę fatum, a rozbudowywał rolę uczuć i ludzkich konieczności – od tragedii „boskiej” przeszedł do tragedii „ludzkiej”. Wprowadził szereg postaci kobiecych, bo interesowała go przede wszystkim psychika kobieca, gra żądz i namiętności oraz pomyślne zakończenie i deus ex machina. Autor tragedii: Medea, Bachantki, Elektra, Ifigenia i ponad osiemdziesięciu innych. Stworzył także tragikomedię.

Zapamiętaj!
Obok mitów i eposu – dramat jest bardzo ważną gałęzią twórczości starożytnych Greków. Tragedię przedkładano nad komedię – poruszała tematy ponadczasowe, mówiła o ludzkim losie, definicjach życia i świata.

Twórcy teatru greckiego

Tespis – legendarny pierwszy tragik, wprowadza pierwszego aktora;
Ajschylos – wprowadza drugiego aktora, autor tragedii Oresteja i Błagalnice;
Sofokles – wprowadza trzeciego aktora, autor Antygony i Króla Edypa;
Eurypides – próbuje wprowadzić większą liczbę aktorów, autor tragedii Medea i Bachantki;
Arystofanes – twórca komedii Żaby, Chmury.

Pierwszy teatr
powstał w Atenach w V wieku p.n.e. W starożytnej Grecji wykorzystywano naturalne ukształtowanie terenu, na miejsce teatru wybierano przeważnie wzgórze, na jego zboczu mieściła się widownia, w dole zaś okrągły plac zwany orchestrą, na którym występował chór. Kiedy do teatru wprowadzono aktorów, za orchestrą wybudowano prostokątne podwyższenie. Nazwano je proskenion. Za nim znajdował się niewielki budynek – skene – spełniający funkcję garderoby.

Skąd aktor na scenie?
Aktorzy zawdzięczają swój zawód Sofoklesowi. W początkach tragedii greckiej aktorem bowiem był sam autor utworu. Zwyczaj ten przełamał dopiero Sofokles, któremu zbyt słaby głos uniemożliwiał granie na scenie. Wielki tragik zagrał w swym życiu tylko dwie role, do tego jeszcze… nieme.

Uwaga! Szekspir jako pierwszy zrezygnował z zasady trzech jedności, za co został ostro skrytykowany przez większość swoich współczesnych. Dopiero po jakimś czasie odstąpienie Szekspira od klasycznych wzorców zostało uznane za arcygenialne.

Komedia

Powstanie komedii wiąże się z obchodzonymi w porze jesiennej świętami winobrania, zwanymi Małymi Dionizjami. W przeciwieństwie do Wielkich Dionizji, które miały miejsce w porze wiosennego zrównania dnia z nocą i odznaczały się podniosłym charakterem, Małe Dionizje przypominały bardziej ludyczne widowisko wypełnione śmiechem i wrzawą. Śpiewano wówczas lekkie, żartobliwe pieśni, zwane komos i to właśnie one dały początek komedii, która, zgodnie ze swym pochodzeniem od obrzędowych zabaw ludowych, była utworem proponującym humorystyczno-komiczną wizję świata.

Jednym z najstarszych, a zarazem najwybitniejszych twórców komedii starożytnej był Arystofanes.
Tworzył dzieła eksponujące sferę fantastyki, w których poruszał najistotniejsze problemy ówczesnego życia. Nie szczędził ostrej satyry o charakterze politycznym i społecznym. Spośród 40 zapisanych przez niego komedii zachowało się zaledwie 11. Najbardziej znane to Ptaki, Żaby, Chmury, Osy.

Zobacz: