Dramat wywodzi się ze świąt ku czci Dionizosa – boga obfitości, płodnej natury i wina. Jego początki sięgają VI w. p.n.e. Były to obrzędy religijnie, lecz obchodzono je bardzo hucznie i radośnie:
- w miastach urządzano wiosną Dionizje Wielkie,
- na wsiach – zimą – Dionizje Małe.
Podczas tych świąt składano bogu podziękowanie za obfitość plonów i dary przyrody. Podczas tanecznych korowodów miały miejsce występy męskich chórów, którym przewodził Koźlarz – swoisty przewodnik wchodzący w dialog ze śpiewającymi. Dialog rozrastał się – i tak wykształciła się z obrzędu tragedia, a potem komedia.
- Tragedia bierze początek z Dionizjów Wielkich,
- komedia z Dionizjów Małych.
Za moment przełomowy w procesie przechodzenia od dytyrambu (uroczysta pieśń ku czci Dionizosa śpiewana przez chór) do formy dramatycznej uznaje się wprowadzenie w 534 r. p.n.e. przez niejakiego Tespisa pierwszego aktora, który odpowiadał na pieśni chóru i jego przodownika, koryfeusza, który miał za zadanie rozpoczynać pieśń i dyrygować śpiewem i tańcem pozostałych.
Sofokles, autor Antygony i Króla Edypa, wprowadził do akcji trzeciego aktora i ograniczył rolę chóru;
Ważne
- Tematy swoich utworów twórcy antyczni czerpali z mitologii. Wykorzystywali wątki mitologiczne, przerabiając je i dostosowując do swoich potrzeb.
- Tragedii przypisywano bardzo dużą wartość estetyczną. Miała być dla widzów istotnym przeżyciem, prowadzić do katharsis – oczyszczenia. Katharsis dokonywało się za sprawą osoby bohatera tragicznego: jego trudna sytuacja miała wzbudzać w widzach litość, a jego podobieństwo do każdego z nich – trwogę.
- Z dramatem greckim nieodłącznie związana była koncepcja tragizmu. Polegała na ukazaniu bohatera w sytuacji bez wyjścia, ciągle borykającego się z nieuchronnym i bezlitosnym Fatum, czyli losem, przeznaczeniem. Bohater tragiczny musi dokonać wyboru, ale jakiegokolwiek dokona, nieuchronnie doprowadzi go do katastrofy.
.
Teatr grecki
Wraz z rozwojem dramatu rozwijał się także sam teatr jako budowla. Jego konstrukcja można wyodrębnić stałe elementy spełniające określone funkcje.
- Orchestra – prostokątny lub kolisty plac z umieszczonym w jej środku ołtarzem boga, na którym występował chór.
- Skene (od tego dzisiejsza nazwa scena) to drewniany barak służący i jako garderoba, i jako dekoracja wypełniająca tło akcji; był pomysłem Ajschylosa.
- Proskenion (od tego dzisiejsza nazwa proscenium, część sceny wysunięta przed kurtynę), czyli front skene, początkowo ozdobiony był kolumnami, pomiędzy które wsuwano drewniane tablice stanowiące rodzaj dekoracji.
- Parodos to szerokie przejścia znajdujące się po obu stronach pomiędzy orchestrą a skeną, przez które chór wchodził na orchestrę, a publiczność dostawała się do teatru, zwłaszcza do niższych rzędów.
- Theatron (od tego dzisiejszy teatr) to wówczas widownia – z początku prowizoryczna: zbocze góry, na którym siadali widzowie – później zaś drewniane i kamienne ławy stawiane jedne nad drugimi.
Początkowo teatry budowano z drewna, później z kamienia. Pierwszy teatr mieścił się w Atenach na agorze; uległ zniszczeniu w 499 roku p.n.e.
.
Podstawowe cechy tragedii
- Brak jakichkolwiek scen fantastycznych.
- Wszystkie występujące na scenie postacie mówią uroczystym, retorycznym, wysokim stylem.
- Panuje tylko tylko podniosły nastrój.
- Silna teatralizacja przedstawień – kostiumy aktorów, niepodobne do codziennych ubiorów Ateńczyków, maski symbolizujące postacie. Aktorzy występują na koturnach. Poczucie sacrum.
- Na scenie nie występuje nigdy więcej niż trzech aktorów, oczywiście nie licząc chóru, który jest na scenie stale.
- Na scenie mogą grać tylko mężczyźni – również role kobiece.
- Nie ma śmiechu! W tragedii nie ma scen komediowych, ani postaci z gminu – sami królewicze, książęta i rycerze.
- Istotą gatunku jest tragizm. Nie chodzi o ciąg nieszczęść. Chodzi o taką sytuację,
z której nie ma dobrego wyjścia. Pochowasz brata – źle – grozi ci kara śmierci (Antygona). Nie pochowasz – źle – nie spełnisz obowiązku siostry, skazujesz duszę na wieczną tułaczkę. Oto sytuacja tragiczna!
- Rzecz rozgrywa się w tym samym miejscu – wiadomości z innych miejsc są relacjonowane np. przez chór, bądź posłańców.
- Scen okrutnych nie rozgrywa się na oczach widzów.
Wybitni dramatopisarze greccy
- Tespis (VI w. p.n.e.) – legendarny pierwszy tragik, wprowadził pierwszego aktora, który występował w różnych rolach i prowadził dialog z chórem.
- Ajschylos (525-456 r. p.n.e.) – wprowadził drugiego aktora, ale nadal przeważały partie chórowe z koryfeuszem. Kładł duży nacisk na dekoracje, ulepszał stroje aktorów – powłóczyste szaty i wyższe koturny. Autor dziewięćdziesięciu tragedii, z których zachowało się dziewięć, w tym Oresteja, Błagalnice.
- Sofokles (496-406 r. p.n.e.) – wprowadził trzeciego aktora i postacie kobiece, dzięki czemu rozbudował dialogi i akcję tragedii. Ograniczył też rolę bogów, większy nacisk położył na przeżycia osób dramatu, pogłębił ich psychologię – jego tragedie są bardziej realistyczne, ludzkie. Zwiększył liczbę osób w chórze z 12 do 15. Udoskonalił dekoracje sceniczne. Napisał około stu trzydziestu sztuk, z których przetrwało osiem. Najbardziej znane są: Antygona, Król Edyp, Edyp w Kolonie. To on tworzy formę dramatu, który w tym kształcie przetrwa do wieku XVII.
- Eurypides (ok. 486-406 r. p.n.e.) – wprowadził większą liczbę aktorów, ograniczając rolę chóru. Pomniejszał rolę fatum, a rozbudowywał rolę uczuć i ludzkich konieczności – od tragedii „boskiej” przeszedł do tragedii „ludzkiej”. Wprowadził szereg postaci kobiecych, bo interesowała go przede wszystkim psychika kobieca, gra żądz i namiętności oraz pomyślne zakończenie i deus ex machina. Autor tragedii: Medea, Bachantki, Elektra, Ifigenia i ponad osiemdziesięciu innych. Stworzył także tragikomedię.
Zapamiętaj!
Obok mitów i eposu – dramat jest bardzo ważną gałęzią twórczości starożytnych Greków. Tragedię przedkładano nad komedię – poruszała tematy ponadczasowe, mówiła o ludzkim losie, definicjach życia i świata.
Twórcy teatru greckiego
- Tespis – legendarny pierwszy tragik, wprowadza pierwszego aktora;
- Ajschylos – wprowadza drugiego aktora, autor tragedii Oresteja i Błagalnice;
- Sofokles – wprowadza trzeciego aktora, autor Antygony i Króla Edypa;
- Eurypides – próbuje wprowadzić większą liczbę aktorów, autor tragedii Medea i Bachantki;
- Arystofanes – twórca komedii Żaby, Chmury.
Pierwszy teatr
powstał w Atenach w V wieku p.n.e. W starożytnej Grecji wykorzystywano naturalne ukształtowanie terenu, na miejsce teatru wybierano przeważnie wzgórze, na jego zboczu mieściła się widownia, w dole zaś okrągły plac zwany orchestrą, na którym występował chór. Kiedy do teatru wprowadzono aktorów, za orchestrą wybudowano prostokątne podwyższenie. Nazwano je proskenion. Za nim znajdował się niewielki budynek – skene – spełniający funkcję garderoby.
Skąd aktor na scenie?
Aktorzy zawdzięczają swój zawód Sofoklesowi. W początkach tragedii greckiej aktorem bowiem był sam autor utworu. Zwyczaj ten przełamał dopiero Sofokles, któremu zbyt słaby głos uniemożliwiał granie na scenie. Wielki tragik zagrał w swym życiu tylko dwie role, do tego jeszcze… nieme.
Uwaga! Szekspir jako pierwszy zrezygnował z zasady trzech jedności, za co został ostro skrytykowany przez większość swoich współczesnych. Dopiero po jakimś czasie odstąpienie Szekspira od klasycznych wzorców zostało uznane za arcygenialne.
Komedia
Powstanie komedii wiąże się z obchodzonymi w porze jesiennej świętami winobrania, zwanymi Małymi Dionizjami. W przeciwieństwie do Wielkich Dionizji, które miały miejsce w porze wiosennego zrównania dnia z nocą i odznaczały się podniosłym charakterem, Małe Dionizje przypominały bardziej ludyczne widowisko wypełnione śmiechem i wrzawą. Śpiewano wówczas lekkie, żartobliwe pieśni, zwane komos i to właśnie one dały początek komedii, która, zgodnie ze swym pochodzeniem od obrzędowych zabaw ludowych, była utworem proponującym humorystyczno-komiczną wizję świata.
Jednym z najstarszych, a zarazem najwybitniejszych twórców komedii starożytnej był Arystofanes.
Tworzył dzieła eksponujące sferę fantastyki, w których poruszał najistotniejsze problemy ówczesnego życia. Nie szczędził ostrej satyry o charakterze politycznym i społecznym. Spośród 40 zapisanych przez niego komedii zachowało się zaledwie 11. Najbardziej znane to Ptaki, Żaby, Chmury, Osy.
Zobacz: