W jaki sposób literatura polska ukazywała bunt człowieka przeciw zastanej rzeczywistości?

Temat buntu to odwieczny motyw literacki, bo bunt towarzyszy człowiekowi od zawsze. Ale też i formy buntu są różne i obiekty przeciw którym człowiek się buntował bywały rozmaite. Aby zatem dać wyczerpującą odpowiedź na to pytanie, należy „buntowniczą” literaturę pogrupować:

  • Romantyczny bunt przeciw rzeczywistości

    Bohater romantyczny to buntownik. Występuje przeciw

  • konwencjom społecznym,
  • przeciw twierdzeniom nauki,
  • normom klasycznym,
  • także spiskuje przeciw zaborcy,
  • a nawet występuje przeciw Bogu.

Można wymienić tu z powodzeniem Dziady i Ballady i romanse Adama Mickiewicza, Kordiana Juliusza Słowackiego, Uspokojenie i Beniowskiego tegoż poety, tyrtejską poezję romantyków krajowych.

  • Bunt przeciw Bogu

    Ktoś może mieć wątpliwości, czy Bóg to element rzeczywistości, lecz z pewnością jest to punkt istotny w świadomości ludzi i pojęcie (istota, abstrakt) przeciwko któremu bunt bywał tyleż gwałtowny, co odważny, świętokradczy. Zacznijmy od romantyków – słynna Wielka Improwizacja i bluźniercze wystąpienie Konrada z Dziadów Mickiewicza. Potem bunt młodopolski: Jan Kasprowicz Hymny, Tadeusz Miciński Ananke, potem poezja Bolesława Leśmiana – Dusiołek, Dziewczyna. Można dołączyć do tego rejestru Początek Andrzeja Szczypiorskiego, w którym Henio Fichtelbaum wiedzie swoje dysputy z Bogiem.

  • Bunt przeciw społeczeństwu i jego konwenansom

    Był takim bunt romantyczny, w Młodej Polsce Moralność Pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej, W sieci Jana Kisielewskiego, poezje Kazimierza Przerwy-Tetmajera i Jana Kasprowicza. W międzywojniu buntował się przeciw mieszczaństwu Julian Tuwim (Mieszkańcy), przeciw tradycyjnemu pojmowaniu poezji – futuryści i skamandryci (Do krytyków Julian Tuwima, But w butonierce Bruno Jasieńskiego).
    Bunt przeciw formie, także formom mieszczaństwa, ziemiaństwa, to z kolei domena Witolda Gombrowicza – Ferdydurke, potem Operetka. Typowym buntownikiem był Witkacy. Bunt przeciw rzeczywistości Polski Ludowej znajdziemy w wierszach Stanisława Barańczaka, w Małej Apokalipsie Tadeusza Konwickiego, i w Opowiadaniach Marka Hłaski.

  • Bunt jako rewolucja

    Rewolucje tego świata także znalazły swoje miejsce w literaturze i to nie tylko jako konkretny fakt historyczny, lecz jako abstrakcyjny temat dyskusji. W romantyzmie były to Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego i Uspokojenie Juliusza Słowackiego. Stefan Żeromski opisuje rewolucję w Rosji w Przedwiośniu, temat rewolucji podejmuje Witkacy w Szewcach, Sławomir Mrożek w Tangu.

  • Bunt przeciw konwencjom literackim

    Ten rodzaj buntu zaowocował nowatorskimi gatunkami w prozie i dramaturgii.

    • Wzniecili go romantycy – przekreślając reguły ustalone przez klasyków, wprowadzili pierwiastek duchowy, uczuciowy i fantastyczny do literatury, uprawomocnili balladę, dramat romantyczny, poemat dygresyjny i epicki.
    • Twórcy epoki międzywojennej wprowadzili wiele awangardowych form: Ferdydurke Witolda Gombrowicza burzy starą formę powieści, nowatorska jest proza Bruno Schulza, powieści i dramaty Witkacego (Szewcy, W małym dworku) – teoria czystej formy Witkacego to przecież rewolucja w dramaturgii.
    • Futuryzm i awangarda poetycka zmieniają oblicze poezji, futuryści występują nawet przeciw ortografii, a awangarda, z Julianem Przybosiem na czele, przeciw tzw. „wacie słów”.
    • Swoistym buntem w tej dziedzinie jest z kolei turpizm w poezji współczesnej, choćby w wydaniu poezji Stanisława Grochowiaka, który postulował równouprawnienie w poezji wszystkiego co brzydkie, kalekie, odrażające.
    • Powieść młodych twórców, wykorzystująca wszelkie możliwości mowy potocznej (L. Schubert, M. Słyk, S. Łoziński) to także swoisty bunt i przewrót w prozie.

Zapamiętaj!
W dziedzinie konwencji literackich bunt będzie wciąż istniał i jest konieczny, bowiem jest bodźcem do stwarzania wciąż czegoś nowego, choć są głosy (postmodernizm amerykański), że nic już nowego w literaturze wymyślić się nie da. Lecz z tym głosem zgodzić się nie wolno.

Zobacz:

Bunt – motyw literacki

Bunt przeciw posągom

Wiek XIX – wiek buntowników. Przedstaw wybranych literackich bohaterów zbuntowanych epoki

Dlaczego Hymny Jana Kasprowicza są wyrazem buntu i katastrofizmu głoszonego przez poetę?