Wiek XIX – wiek buntowników. Przedstaw wybranych literackich bohaterów zbuntowanych epoki.

Możliwe sformułowania tematu

  • „Aby istnieć, człowiek musi się buntować”. (Albert Camus). Rozważ tę myśl w kontekście literatury XIX w.
  • Romantyzm – epoka buntowników. Przedstaw wybranych literackich bohaterów zbuntowanych epoki.
  • Oceń zasadność buntu wybranych bohaterów literatury wieku XIX.

.

Jak zacząć?

Przykład I

Spójrz na zjawisko dziewiętnastowiecznego buntu w kontekście historii Europy. Przywołaj główne wydarzenia historyczne tego okresu – takie jak rewolucje i powstania – oraz postaraj się pokazać ich konsekwencje literackie.

Wiek dziewiętnasty był czasem niezwykle silnych i gruntownych przemian – obecnych zarówno w kulturze, jak i w literaturze. Stulecie to nazwać by można okresem nieustannej rewolucji; dokonującej się w obyczajowości społecznej, sztuce, nauce, a nawet w przemyśle. W Polsce na te lata przypadają prawie cztery epoki literackie – schyłek oświecenia, romantyzm, pozytywizm i modernizm.

Każda kolejna epoka za główny cel obierała sobie bunt przeciwko poprzednim pokoleniom.

Romantycy występowali przeciwko oświeconym, pozytywiści przeciwko romantykom, a moderniści z kolei przeciw pozytywistom. Ci, którzy niedawno nazywali się „młodymi”, nagle stawali się „starzy” – ich uczniowie, wychowankowie i dzieci sposobili się do walki z nimi o „nowy”, lepszy świat. Sądzę, że źródłem tej dziewiętnastowiecznej buntowniczości była rewolucja francuska 1789 r. Dzięki wielkiej rewolucji społeczeństwa wszystkich krajów nauczyły się odważnie i spontanicznie buntować przeciw zastanym porządkom. Europa wielokrotnie w ciągu całego XIX w. zmieniała swoje oblicze – przetoczyły się przez nią wojny napoleońskie, Wiosna Ludów oraz powstania niepodległościowe w Polsce, we Włoszech i w Grecji.

Odwaga narodów była zaś tylko bladym cieniem odwagi artystów, którzy co chwila starali się przeciwstawić gnuśnej i leniwej opinii publicznej. Sztuka dziewiętnastego wieku nie znosiła spokoju, bez przerwy szukała nowych dróg. Pisarze, tacy jak George Gordon Byron, Adam Mickiewicz, Charles Baudelaire, Jean Arthur Rimbaud, Aleksander Świętochowski czy Stanisław Przybyszewski, byli wielkimi buntownikami przecierającymi nowe, niebezpieczne szlaki w gęstym lesie literatury.

Przykład II

Skoncentruj się na literackich aspektach buntu w XIX w. Spróbuj odnaleźć epoki literackie najbardziej „buntownicze”. Poświęć uwagę największym, według Ciebie, buntownikom.

Pierwszą epoką literacką programowo głoszącą konieczność buntu był romantyzm. Bunt ten, przejawiający się z początku w niewinnym noszeniu „werterowskiej ­kamizelki”, przeobrażał się, aby – poprzez toczoną na piś­mie walkę romantyków z klasykami – przybrać ostatecznie formę mistycznego zrywu narodowowyz­wo­leń­czego. Tak było w Polsce. W innych krajach dziewiętnastowieczni buntownicy, tacy jak: George Gordon Byron, Oskar Wilde, Charles Baudelaire czy Jean Arthur Rimbaud, nie mając wroga w osobie zaborcy, występowali przeciwko społeczeństwu i utartym normom literackim. Żyli w atmosferze skandalu, ubierali się i zachowywali wyzywająco, pisali zaś o rzeczach, o których pisać „nie należało”. Bunt tych pisarzy skierowany był głównie przeciwko tradycyjnej i przyziemnej kulturze mieszczańskiej.

Mówi się, że z buntu narodziła się nowoczesność. Zgodzę się z tą tezą – dzisiejsza kultura wyglądałaby zupełnie inaczej, gdyby nie romantyczni i modernistyczni buntownicy. Dzięki ich odwadze – dzięki romantycznemu kultowi artysty i modernistycznemu uwielbieniu sztuki możemy bez narażania się na potępienie czytać wspaniałe książki i oglądać interesujące filmy.

 

Co w rozwinięciu?

Przykład I

Trzymaj się układu chronologicznego, opisz najważniejsze aspekty dziewiętnastowiecznego buntu – wskaż ich podstawowe cechy.

Zacznij od opisania buntu romantycznego

  • Opisz postać Wertera, analizując charakter i przyczyny jego buntu. Bohater ten na pierwszym miejscu stawiał miłość, odrzucał racjonalizm, występował przeciwko społeczeństwu. Bunt uzewnętrzniał zaś Werter ekscentrycznym zachowaniem – na przykład nosząc słynną żółtą kamizelkę. Zwróć uwagę na tragizm tej postaci – Werter popełnia przecież samobójstwo.
  • Odwołaj się do twórczości Adama Mickiewicza – jego Ody do młodości i ballady Romantyczność. Oda… to wyraz buntu młodego pokolenia, wiara w siłę przyjaźni i miłości, pragnienie wzbicia się ponad smutną ziemską rzeczywistość. Romantyczność jest zaś programową krytyką oświeceniowego racjonalizmu. Poeta głosi w tym utworze wyższość ducha nad rozumem, „czucia i wiary” nad „mędrca szkiełkiem i okiem”.
  • Nawiąż do III części Dziadów Mickiewicza. Utwór ten pokazuje przemianę bohatera romantycznego – z tkliwego kochanka staje się on bojownikiem o wolność narodu (bunt przeciw zaborcy). Konrad w Wielkiej Improwizacji buntuje się nawet przeciwko Bogu.

Romantyk
Występował przeciwko oświeceniowemu racjonaliz­mowi. Za najlepsze narzędzia poznawcze uznawał uczucie i wiarę. Kochał to, co irracjonalne i tajemnicze. Stronił od ludzi, gdyż czuł się niezrozumiany oraz stworzony do wyższych niż inni celów. Spotkać możemy go na spowitej mgłą skale, wpatrującego się w bezkresny ocean.

Sławni romantycy

  • Werter – Cierpienia młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego
  • Gustaw-Konrad – Dziady Adama Mickiewicza
  • Kordian – Kordian Juliusza Słowackiego

Przejdź do pozytywizmu

  • Wskaż źródła ideologii tej epoki. Pamiętaj, że pozytywizm narodził się poniekąd z rozczarowania powstaniem styczniowym 1863 r. Po fali represji i prześladowań postanowiono poszukać innego – to jest niezbrojnego, nieromantycznego – sposobu rozwiązania kwestii niepodległości Polski.
  • Przedstaw główne hasła pozytywistów, takie jak: scjentyzm – wiarę w naukę, utylitaryzm – czyli użyteczność jednostki, organicyzm – wizję społeczeństwa jako organizmu, w którym wszystkie elementy pracują dla wspólnej korzyści, oraz pracę u podstaw – konieczność edukacji niższych warstw społeczeństwa.

Rozważ bunt modernistów

  • Zacznij od Confiteoru Stanisława Przybyszewskiego. To podstawowy manifest Młodej Polski, w którym zawiera się słynne hasło sztuka dla sztuki. Modernizm występuje przeciw pozytywizmowi i powieści tendencyjnej.
  • Posłuż się wierszem Kazimierza Przerwy-Tetmajera Evviva l’arte! To radosny hymn na cześć sztuki, stawiający ją na najwyższym miejscu. Poeta pisze: „chociaż życie nasze nic niewarte: evviva l’arte!” (czyli „niech żyje sztuka”).
  • Zakończ Weselem Stanisława Wyspiańskiego. Utwór ten można nazwać rozrachunkiem z całym wiekiem. Wyspiański krytykuje w swoim dramacie wszystkie postawy i bunty dziewiętnastowieczne. Pokazuje, że romantyzm, pozytywizm i Młoda Polska nic tak naprawdę nie osiągnęły. Polska wciąż śpi – niczym róża w słomianym chochole.

Przykład II

Potraktuj zagadnienie buntu przekrojowo. Skoncentruj się na epokach literackich programowo głoszących bunt – romantyzmie i modernizmie.

  • Rozpocznij – od pojęcia buntu w ogóle. Zdefiniuj je. Możesz nazwać bunt sprzeciwem wobec ogólnie przyjętych norm społecznych, literackich i obyczajowych. Buntownik zawsze będzie robił to, czego robić nie należy. Przedstaw wszystkie dziewiętnastowieczne formy buntu i scharakteryzuj je. Omów krótko takie zjawiska, jak: werteryzm, dandyzm, dekadentyzm. Zwróć uwagę nie tylko na filozofię buntowników, ale także na ich sposób ubierania się – to bardzo ważne!
  • Spróbuj pokazać wspólne cechy buntu romantyków i modernistów. Obie epoki stawiały na pierwszym miejscu artystę, występowały przeciwko społeczeństwu i obyczajowości mieszczańskiej. Pisarze tych okresów uważali, że prawdziwa sztuka rodzi się z buntu.
  • Możesz poświęcić większą część pracy analizie buntu romantycznego. Postaw tezę mówiącą, że to bunt romantyczny stworzył wszystkie inne bunty dziewiętnastowieczne. To przecież tę epokę nazywa się czasem burzy i naporu. Rozpocznij od Wertera i jego buntu w imię miłości. Pokaż bohatera wczesnoromantycznego z IV części Dziadów Adama Mickiewicza. Pamiętaj, że jego główne cechy to: poczucie niezrozumienia przez świat, niezwykle silna miłość do idealnej kochanki i wyobcowanie ze społeczeństwa.
  • Zwróć uwagę na specyfikę polskiego romantyzmu. Polska znajduje się pod zaborami, w związku z tym pisarze starają się podjąć tematykę narodowowyzwoleńczą. Przedstaw ewolucję bohatera romantycznego – od typu werterowskiego do bajronicznego. Zrób to na przykładzie III części Dziadów lub Kordiana. Gustaw-Konrad i Kordian doświadczają głębokiej przemiany. Po samobójstwie (lub jego próbie) popełnionym z nieszczęśliwej miłości odradzają się na nowo jako bojownicy o wolność Polski. Ich kochanką staje się teraz ojczyzna, a celami buntu – zaborca i pozwalający Rzeczypospolitej cierpieć Bóg.
  • Podsumuj swoje rozważania. Zastanów się, czy dziewiętnastowieczne bunty miały jakieś inne, poza buntem w imię buntu, cele. Możesz nazwać romantyzm polski rozpaczliwą próbą buntu w imię dobra zbiorowości. Kordian i Konrad, mimo werterowskiej przeszłości, starają się pomóc znienawidzonemu przez siebie społeczeństwu. Realizując hasła prometeizmu, poświęcają się dla ludzkości.

 

Jak zakończyć?

Przykład I

Sądzę, że bunt dziewiętnastowieczny był zjawiskiem bardzo różnorodnym. Każda z epok literackich tego wieku nosiła znamiona buntu. Paradoksalnie, bunt jednych pisarzy skierowany był przeciwko buntowi drugich. W literaturze polskiej walka toczyła się tak naprawdę o naszą ojczyznę, o jej kształt ówczesny i przyszły. Wydaje mi się, że dziewiętnasty wiek, wraz ze swoją gwałtowną historią i buntowniczą literaturą, stworzył poniekąd wiek XX. Dzięki odwadze poszczególnych jednostek dokonała się wtedy niezwykle gruntowna przemiana we wszystkich dziedzinach codziennego życia człowieka.

Przykład II

Uważam, że najbardziej buntowniczymi epokami w XIX wieku były romantyzm i modernizm. Porównać możemy te okresy do klamry spinającej całe stulecie – zaczynające się i kończące buntem. Górnolotne hasła romantyków, sprowadzone w latach 1863-1890 na ziemię przez pozytywistów, odrodziły się na nowo pod koniec wieku, przybierając formę dużo bardziej radykalną. Moderniści, młodopolanie, dekadenci stworzyli sztukę prawdziwie nowoczesną – niezwracającą uwagi na konwenanse i jakiekolwiek granice. To im zawdzięczamy późniejsze zjawiska artystyczne – jak futuryzm, abstrakcjonizm, kubizm, pop-art, muzykę jazzową i wiele, wiele innych ciekawych przejawów działalności artystycznej. Dzięki dziewiętnastowiecznym buntownikom nie boimy się dzisiaj wypowiadać tego, co tak naprawdę myślimy i czujemy.

 

Manifesty buntowników

W romantyzmie:

Romantyczność Adama Mickiewicza

  • Poznajemy rzeczywistość „oczyma duszy”, a nie rozumem.
  • Oświeceniowe teorie to „martwe prawdy” – lepsze „czucie i wiara” niż „mędrca szkiełko i oko”.
  • Prawdziwą wiedzę o świecie oraz poetyckie natchnienie odnaleźć można w duszy ludu wiejskiego.

W pozytywizmie:

My i wy Aleksandra Świętochowskiego

  • „My” to młodzi – pozytywiści. „Wy” to starzy – romantycy.
  • Trzeba działać i patrzeć w przyszłość – praca organiczna.
  • Być jak najbardziej użytecznym dla społeczeństwa – utylitaryzm.

W Młodej Polsce:

Confiteor Stanisława Przybyszewskiego

  • Sztuka dla sztuki – sztuka nie służy nikomu ani niczemu, jest wartością absolutną, samą w sobie.
  • Artysta, jako kapłan sztuki, stoi ponad moralnością. Sam określa, co jest dobre, a co złe, piękne lub brzydkie.
  • Artysta odkrywa w swych dziełach najgłębsze tajniki duszy ludzkiej – „odtwarza życie duszy”.

 

Porównaj

Romantyk:
Występował przeciwko oświeceniowemu racjonaliz­mowi. Za najlepsze narzędzia poznawcze uznawał uczucie i wiarę. Kochał to, co irracjonalne i tajemnicze. Stronił od ludzi, gdyż czuł się niezrozumiany oraz stworzony do wyższych niż inni celów. Spotkać możemy go na spowitej mgłą skale, wpatrującego się w bezkresny ocean.
Sławni romantycy:

  • Werter – Cierpienia młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego
  • Gustaw-Konrad – Dziady Adama Mickiewicza
  • Kordian – Kordian Juliusza Słowackiego

Pozytywista:
Nie znosił romantycznych bredni o tajemniczych duchach, uczuciu i poznaniu pozazmysłowym. Wierzył w rozum i nauki ścisłe. Wartość miało dla niego to, co dało się zmierzyć, podzielić i zaklasyfikować. Zawsze zwrócony w stronę społeczeństwa, całego siebie poświęcał dla dobra ogółu.
Sławni pozytywiści:

  • Witold Korczyński – Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej
  • Ochocki – Lalka Bolesława Prusa

Modernista:
Na pierwszym miejscu stawiał sztukę. Żył wyłącznie nią i dla niej – traktował ją wręcz jak religię. Nie obchodziło go społeczeństwo ani inni ludzie. Buntował się przeciwko mieszczuchom, mając w głębokiej pogardzie wszystkich, którzy nie rozumieli jego sztuki. Uwielbiał prowokować i zaskakiwać.
Sławni moderniści:

  • Stanisław Wyspiański
  • Kazimierz Przerwa-Tetmajer
  • Jan Kasprowicz
  • Jean Arthur Rimbaud

Dekadent:
Ponury i smutny, ubrany zawsze na czarno. Miłośnik modernizmu i sztuki fin de siècle’u. Nazywany człowiekiem końca wieku, pędził żywot pełen hulanek i niewybrednej rozpusty. Często nadużywał alkoholu i narkotyków – na przykład: opium, haszyszu lub morfiny. Fascynowały go zło, zepsucie i satanizm. Spot­kać go można w ciemnych spelunkach, kabaretach lub kawiarniach literackich.
Sławni dekadenci:

  • Stanisław Przybyszewski
  • diuk Jan Floressas des Esseintes – Na wspak Jorisa Karla Huysmansa

Stanisław Przybyszewski
Najsłynniejszy bodaj polski buntownik epoki Młodej Polski. Jego życie to jedno wielkie dzieło sztuki fine du siècle’u. Przybyszewski był postacią niezwykle kontrowersyjną – otoczony gronem wielbicieli, którzy czcili go niczym bóstwo – często bywał oskarżany o demoralizację, satanizm i moralny upadek. Prowadził życie artysty – hulaki, do dziś w Krakowie wspomina się słynne i nieskończone pijaństwa u Stacha. Mówi się, że Przybyszewski wstrząsnął literaturą polską, wprowadzając ją na zupełnie nowe tory.

Na wspak Jorisa Karla Huysmansa
Powieść nieobecna w kanonie lektur szkolnych, aczkolwiek bardzo ważna dla kultury i literatury fine de siècle’u. Nazywana często biblią dekadentyzmu. Jej główny bohater, diuk Jan des Esseintes, to zblazowany i chorowity arystokrata znudzony życiem, przepychem, rozpustą, rozczarowany życiem towarzyskim. Sprzedaje swoje dobra, zamieniając je na dożywotnią rentę, i przeprowadza się do starego domu pod Paryżem. Urządza go w ekstrawagancki sposób, gromadzi w nim przedmioty rzadkie, oryginalne, niezwykłe i żyje „na wspak”, działając w nocy i śpiąc w dzień, zaspokajając najbardziej wyrafinowane gusta kulinarne i komponując symfonie z alkoholi.

Zobacz:

Bunt przeciw posągom

Bunt – motyw literacki

Motyw buntu w literaturze. Omów temat, wykorzystując wybrane utwory.

Bunt – cytaty