Balladyna Juliusza Słowackiego
Lektura w epoce
Stop! Jesteś w romantyzmie!
Romantyzm polski to epoka tajemniczych spisków, powstań, tęsknoty za utraconą wolnością. Jesteśmy w I połowie XIX wieku, ludzie poruszają się dyliżansami, panowie noszą peleryny i cylindry, pojedynek to nic niezwykłego – zwłaszcza o kobietę. Poeta Słowacki ma 30 lat, popularyzuje typowy kołnierzyk zwany po dziś dzień kołnierzykiem Słowackiego i tworzy tragedie o siostrzanej zbrodni.
Balladyna a romantyzm
- Ludowość – moralność ludowa i opowieści ludu są źródłem fabuły.
- Fantastyka i baśniowość – Goplana i jej dwór to postacie nierealne.
- Szekspirowski motyw fabuły i kompozycja utworu.
- Czas – bajeczne początki państwa polskiego.
- Natura – jezioro Gopło, puszcza, symbol malin.
Tytuł
Balladyna. Słowacki wynosi do tytułu imię głównej bohaterki – Balladyna, mimo że jest to postać zdecydowanie negatywna.
Uwaga – nie ma i nie było takiego imienia – wymyślił je autor.
Autor
Juliusz Słowacki. Ważny polski wieszcz romantyczny, drugi po Mickiewiczu. Jako poeta romantyczny wsławił się wierszami takimi jak Testament mój, Hymn (Smutno mi Boże), Grób Agamemnona, jako autor tragedii: Balladyną, Kordianem, jest też autorem poematu dygresyjnego pt. Beniowski.
Geneza
Balladyna wywodzi się z twórczości ludowej – Słowacki zaczerpnął z opowieści ludowych, co ujawnia w podtytule utworu: „Sztuka napisana jakby ją gmin układał, przeciwna zupełnie prawdzie historycznej”. Dedykował ją Zygmuntowi Krasińskiemu.
Gatunek
Tragedia wzbogacona o motywy baśniowe, nawiązująca do dramatów Szekspira, w 5 aktach.
Gatunek określił autor w podtytule. Chociaż tytuł utworu może kojarzyć się z balladą. Podobnie jak w balladzie nie brak tu istot fantastycznych, tajemniczej zbrodni i sprawiedliwej kary, jaka spotyka winnych.
Gatunek ten łatwo rozpoznać – jest tekst główny, czyli wypowiedzi postaci, i tekst poboczny (didaskalia), w którym zawarte są informacje na temat zachowania, wyglądu bohaterów, wystroju sceny. Nie ma narratora.
Świat prawdziwy czy zmyślony?
Zmyślony, bo na świecie nie ma duszków i pięknej nimfy, która potrafi zamienić człowieka w drzewo. Ale jest to też świat prawdziwy – bo prawdziwe (i, niestety, wciąż dobrze znane) są zazdrość, gniew, żądza władzy, chęć zdobycia bogactwa.
Miejsce akcji
Akcję umiejscawia autor „koło jeziora Gopło”, a więc w miejscu legendarnym, znaczącym dla historii ziem polskich – to te prasłowiańskie tereny są przecież miejscem akcji legend o Piaście i Popielu, którego myszy zjadły…
Czas akcji
Akcja Balladyny rozgrywa się w czasach przedhistorycznych i w czasie baśniowym („za czasów bajecznych”). Czasy te przypominają początki prasłowiańszczyzny, wspominane są imiona Piasta i Popiela, legendarnych władców dawnych ziem polskich, Pustelnik okazuje się wygnanym królem Popielem III.
Balladyna – sposób na zapamiętanie treści
Najważniejszy motyw przypomina baśń. Masz młodsze rodzeństwo? Nareszcie się przyda. Opowiedz mu bajkę o ubogiej wdowie w chatynce na skraju boru i jej ślicznych córkach – jednej ciemnowłosej z oczami jak węgle, drugiej blondynce o gołębim sercu.
W bajce musi być książę – i jest. Kirkor szuka żony z ludu, trafia do chatki wdowy i… „osiołkowi w żłoby dano, w jednym owies w drugim siano”. Obie panny bardzo mu się podobają, dochodzi więc do swoistego konkursu – idą panny na maliny, a która więcej malin zbierze tę za żonę Pan wybierze…
Potem wypadki toczą się szybko:
- Balladyna widząc, że siostra szybciej zbiera maliny, zabija ją, w domu obwieści, że Balladyna uciekła z kochankiem.
- Balladyna zostaje żoną Kirkora i Panią zamku – ale nie może pozbyć się z czoła piętna morderczyni, czerwonej plamy od malin, nosi więc przepaskę na czole.
- Dalsze zbrodnie Balladyny:
- więzi matkę w wieży, potem ją wypędzi na tułaczkę,
- aby ukryć swoje zbrodnie, nadal zabija: Grabca, Pustelnika, Gralona, Kostryna i Kirkora,
- kradnie koronę królów,
- odrzuca możliwość wskrzeszenia siostry.
- Kiedy staje się samodzielną władczynią, chce już zakończyć zbrodnie. Zaczyna od sądu – ale ponieważ to ona jest sprawcą zbrodni, paradoksalnie wydaje wyrok sama na siebie. Co z tego, nikt o tym nie wie… Ale nie ma lekko z ludową sprawiedliwością – Balladyna ginie od rażenia piorunem
Równolegle rozgrywają się dzieje postaci fantastycznych – miłość Goplany królowej jeziora do Grabca, miłość Filona do martwej Aliny, zaklęcie Grabca w wierzbę, zamiana w króla dzwonkowego. Obydwie płaszczyzny splatają się ze sobą.
Uwaga na zakończenie
Zakończenie Balladyny możemy interpretować jako wiarę autora w sprawiedliwość sądów Bożych – piorun staje się wykonawcą Boskiego wyroku. Ale jest to też swoisty paradoks – Balladyna wydaje sprawiedliwy wyrok – i zostaje on wykonany przez siły wyższe na niej samej. Jeśli jej rozkaz ma mieć moc – to znajduje się ona w sytuacji tragicznej – wyda wyrok śmierci – zginie, nie wyda go – nie będzie sprawiedliwym władcą.
Romantyczne cechy modne w ówczesnym czasie, które interesują nas przy tej lekturze to:
- Ludowość – romantycy bardzo lubili czerpać z kultury ludowej i propagować ludową moralność, uważali spojrzenie na świat, zbrodnie i kary ludzi wsi za uczciwsze, prostsze niż wykształconych myślicieli.
- Fantastyka – postacie z baśni i ballad są pełnoprawnymi bohaterami kart literatury – według romantyków oczywiście.
- Wszechobecna, współistniejąca z ludźmi natura jest więcej niż tłem zdarzeń – tak dzieje się i w Balladynie.
- Nawiązanie do dramatów Szekspira – romantycy byli fanami angielskiego dramaturga, Sięgali po podobne wątki,podobnie konstruowali swoje dramaty.
- Nawiązania do legendarnych początków państwa – prasłowiańskiej kultury, legend o pierwszych Piastach.
Trzy najważniejsze pytania
Dlaczego Balladyna stała się jednym z najpopularniejszych dzieł romantycznych w polskiej literaturze?
- Balladyna jest utworem baśniowym, ma tajemniczą romantyczną atmosferę, a także krwawą fabułę. Kończy się ukaraniem winnych, jest zatem pouczeniem moralnym, ale nie jest przy tym nudna, wciąga biegiem zdarzeń, romantyczną scenerią, swoją baśniowością.
- Balladyna przez wieku była inspiracją dla ludzi teatru – jej premiery bywały ważnym wydarzeniem kulturalnym, reżyserzy tacy jak Hanuszkiewicz proponowali nowatorskie wersje spektaklu.
- Balladyna nie jest dziełem patriotycznym, ale sięga do legendarnych początków państwa polskiego, Pustelnik okazuje się królem Popielem III na wygnaniu, a korona Lecha staje się symbolem polskiej państwowości.
O czym jest Balladyna – czyli jakie zagadnienia problematyki dzieła są najważniejsze?
Jest to tragedia o:
- skomplikowanej naturze ludzkiej, podatności na pokusy zła – przecież Balladyna dojrzewa do kolejnych zbrodni, najpierw chodzi jej tylko o małżeństwo, potem zgładzi Kirkora, by rządzić niepodzielnie;
- prawach moralnych: Balladyna nie może zbudować państwa prawa, skoro doszła do władzy drogą zbrodni; może nawet by chciała – lecz sprawiedliwość dziejowa na to nie pozwoli;
- istocie zła, jego podstępnej i niszczącej sile, konsekwencjach zbrodni;
- mechanizmach władzy, ofiarach, których wymaga.
Zbrodnie Balladyny są pretekstem, aby przekazać odbiorcom ważne prawdy.
Należą do nich:
- Refleksja o winie i karze – problem moralny jest najważniejszy: morderstwo, zdrada, niewdzięczność wobec matki muszą zostać ukarane.
- Refleksja o władzy – o tym, jak żądza władzy popycha do zła. A zło pociąga za sobą następne zło.
- Związki rodzinne – nakaz miłości do matki, do siostry, do męża. Pogardziwszy rodziną – Balladyna musi zginać. Miłość matczyna znajduje tu szczególne miejsce – jej uosobieniem jest matka Balladyny, która nawet torturowana nie wyznała imienia swojej córki – zbrodniarki.
- Przestroga: są zbrodnie dla których nie ma wybaczenia – kiedy Balladyna sądzi, że jej czyny to przeszłość i może zacząć nowe życie – spada na nią kara z nieba. Nie da się zbudować dobrego gmachu na fundamentach z krzywdy ludzkiej.
Co pamiętać o głównej bohaterce?
Balladyna występuje w kilku rolach:
- jest siostrą, która zabija siostrę,
- jest córką, która wyprze się matki,
- jest żoną, która zdradzi męża,
- jest władczynią, która rządzi, używając zbrodni i przemocy.
Balladyna jest bohaterką negatywną – najbardziej zbrodniczą postacią kobiecą w polskiej literaturze.
- Jest spadkobierczynią postaci szekspirowskich takich jak Makbet.
- Jest ukształtowana na wzór czarnych charakterów z baśni – to ona jest złą siostrą i wyrodną córką
- Jej symbol to znak bratobójcy na czole.W tym wypadku jest spadkobierczynią biblijnego Kaina.
- Balladyna ginie od pioruna – sama na siebie wydając wyrok.
Balladyna – serwis pytań
Czy umiesz wskazać baśniowe elementy w Balladynie?
Elementy baśniowe to np.
- czas i miejsce, w którym rozgrywa się akcja – są nieokreślone, śmiało można powiedzieć – dawno dawno temu, za górami za lasami, w chatynce pod lasem mieszkała uboga wdowa z córkami;
- kontrast sióstr – dobra i zła to też cecha baśni (górą ten kto pamięta baśń o dwóch Dorotkach),;
- rywalizacja sióstr o rękę księcia to motyw często spotykany w baśni;
- postacie baśniowe: królowa Goplana (dziwne stworzenie z mgły i galarety), Chochlik, Skierka;
- przedmioty fantastyczne: cudowna korona Popiela;
- zjawiska fantastyczne: Grabiec zmieniony najpierw w wierzbę, a potem w króla dzwonkowego;
- natura sprzyja dobrym i odróżnia dobrych od złych: jaskółki lecą na spotkanie Aliny, a uciekają przed Balladyną;
- zła nie można ukryć przed siłami nadprzyrodzonymi i naturą:
Ale natura zbrodnią pogwałcona
Mścić się będzie
Zbrodnia plami czoło,
Zbrodniarz nie zazna spokoju
- zło zawsze będzie ukarane: piorun zabija Balladynę
Balladyna:
Są jednak zbrodniarze
Wyżsi nad wyrok, święci jak ołtarze,
Niedosięgnieni…
Kanclerz:
Takich Bóg ukarze.
- Zakończenie – zła bohaterka musi zostać ukarana – to cecha baśni.
Na jakiej zasadzie Słowacki zestawia siostry – Alinę i Balladynę?
Na zasadzie kontrastu. Panny są odmienne i urodą i charakterem.
- Alina – dobra, łagodna, wyrozumiała, kochająca matkę i siostrę, pracowita.
- Balladyna – zła, agresywna, chciwa, żądna władzy, okrutna, zazdrosna, leniwa, zdolna do zabójstwa.
Co je łączy?
Obie są piękne – choć Balladyna jest ciemnowłosa a Alina jasnowłosa.
Balladyna – zbrodniarka
Pochodzenie: prosta, uboga dziewczyna. Razem z siostrą Aliną i starą matką, wdową, mieszka w leśnej chacie.
Cechy charakteru: leniwa, obłudna, zarozumiała, zła. Pozbawiona wszelkich zasad moralnych, więzy rodzinne nic dla niej nie znaczą. Aby wyjść za księcia, nie waha się przed zabiciem siostry i popełnieniem kolejnych zbrodni.
Cel w życiu: zdobyć władzę i bogactwo. Aby spełnić swoje marzenie, jest w stanie popełnić zbrodnię, która pociąga za sobą następne.
.
Krótka charakterystyka Balladyny
- Prosta dziewczyna, córka ubogiej wdowy. Ma młodszą siostrę Alinę, która jest jej zupełnym przeciwieństwem.
- Piękna brunetka o jasnej jak alabaster, gładkiej cerze (Kirkor mówi o niej „starsza jak śniegi”, „ta z alabastrów”, „ma pod rzęsą węgle”, „jako noc biała nad rankiem”).
- Piekielnie ambitna – chce zdobyć władzę i dla osiągnięcia celu nie cofa się nawet przed zbrodnią.
- Chłodna, rodzina nic dla niej nie znaczy. Bez żadnych skrupułów zabija najpierw siostrę, potem męża, a na koniec wypiera się biednej, schorowanej matki. Nikogo nie kocha i nie szanuje – oprócz samej siebie.
- Wielka egoistka – myśli tylko o sobie. Jej marzenia kręcą się tylko wokół władzy i bogactwa. Działając, nie bierze pod uwagę tego, że swoim zachowaniem może ranić innych.
- Bardzo impulsywna. Działa tak szybko, jak myśli, nie biorąc pod uwagę konsekwencji swoich czynów.
- Zazdrosna o siostrę. Nie może znieść myśli, że to Alina mogłaby zawładnąć sercem księcia. Traktuje ją jak rywalkę i darzy jedynie nienawiścią, nie ma w niej żadnych siostrzanych uczuć.
- Leniwa – kiedy tylko może, wyręcza się siostrą i matką. W wyścigu o dzban malin przegrywa zresztą z pracowitą Aliną.
- Fałszywa i dwulicowa. Wie, że Kirkor jest jej szansą na spełnienie marzeń, obiecuje mu więc miłość i wierność, choć tak naprawdę zależy jej jedynie na władzy i jego pieniądzach.
- Okrutna wobec swoich bliskich i poddanych.
- Żądna władzy. Aby ją zdobyć, jest w stanie iść po trupach (i to w dosłownym tego słowa znaczeniu).
- Odważna (choć czasami jej odwaga jest równoznaczna z głupotą). Samodzielnie podejmuje wszystkie decyzje.
- Podła dziewczyna. Kiedy zostaje żoną księcia, zaczyna wstydzić się swojego pochodzenia i biednej, schorowanej matki (nie chce wpuścić jej do pałacu).
W jakich motywach może pojawić się ta postać?
Porażka
Balladyna jest świetnym przykładem bohatera, który przegrywa. To dziewczyna piekielnie ambitna i bezwzględna, dla której nie ma rzeczy, której nie byłaby w stanie zrobić, aby osiągnąć wymarzony cel: zostać królową, a tym samym mieć władzę i zdobyć bogactwo. Niestety – w związku z tym, że nie liczy się z nikim i niczym, przegrywa. Sama na siebie wydaje wyrok. Jako królowa sądzi winnych w trzech sprawach – otrucia Kostryna, zabójcy Aliny i złego traktowania wdowy przez okrutną córkę. We wszystkich trzech sprawach wydaje wyrok i w tym samym momencie ginie od niespodziewanego uderzenia pioruna.
Zbrodnia
Po pierwszej zbrodni, której dokonała Balladyna – zabiciu siostry – uruchamia się koło, którego nie można zatrzymać. Jedna zbrodnia pociąga za sobą następną.
Władza
Balladyna ma obsesję na punkcie władzy, aby ją zdo-być, jest w stanie zrobić wszystko. Kiedy w ubogiej chacie jej matki pojawia się książę Kirkor, dziewczyna wie, że jest to jej wielka szansa. Ucieka się więc do zbrodni. Ślub z księciem nie zaspokaja jednak jej wybujałych ambicji – zabija więc i jego, aby zostać samodzielną królową.
Wina
Czy Balladyna czuje się winna popełnionych zbrodni? Nie. Nie zmienia to jednak faktu, że jest winna – śmierci kilku osób, okrutnego traktowania matki i swych poddanych. Za popełnione winy spotyka ją jednak zasłużona kara.
Sprawiedliwość
W przypadku Balladyny sprawiedliwości staje się zadość. Co ważniejsze, sama wydaje na siebie sprawiedliwy wyrok – podczas procesu, na którym sądzi truciciela Kostryna, zabójcę Aliny i podłą córkę, oskarżonych uznaje ich za winnych zarzucanych im zbrodni.
Kara jest jednak wymierzona niejako „odgórnie” – w Balladynę trafia piorun. Jej śmierć to zasłużony wyrok, który dosięga ją z mocy Najwyższego.
Rodzina
Przy tym motywie Balladyna mogłaby pojawić się jako antyprzykład, antybohater. Dla Balladyny rodzina nie ma żadnego znaczenia – nie waha się przed zabiciem siostry, w burzliwą noc nie chce wpuścić do zamku starej schorowanej matki.
Kobieta
Balladyna to kobieta bardzo silna psychicznie, wielka indywidualistka. Jest zła, wyrachowana, występna i bezwzględna – zupełne przeciwieństwo swojej siostry. Wie, czego chce i potrafi do tego dążyć.
Nie ma w niej żadnych typowo kobiecych cech – rodzinnych uczuć, delikatności, wrażliwości, miłości, spokoju. Balladyna nie sprawdza się nawet w domowych pracach – jest leniwa i nie ma nic przeciwko temu, żeby wyręczała ją Alina, a nawet schorowana matka.
Zobacz:
Jak romantycy realizowali hasło ludowości w swoich utworach?
Balladyna to dramat fantastyczny o magii i uroku władzy (rozprawka).