Interpretacja porównawcza wierszy Adama Asnyka i Kazimierza Przerwy-Tetmajera zatytułowanych – Morskie Oko.
Morskie Oko
(fragmenty)
Ponad płaszczami borów, ściśnięte zaporą
Ścian olbrzymich, co w kolo ze sobą się zwarty,
Ciemne wody rozlewa posępne jezioro,
Odzwierciedlając w tonie głazów świat zamarły,
Stoczone z szczytów bryly, mchu pokryte korą,
Po brzegach rumowisko swoje rozpostarty;
Na nim pogięte, krzywe kosodrzewu karty
Gdzieniegdzie nagą pustkę w wianki swe ubiorą.
Granitowe opoki, wyniesione w chmury,
Rzadko tam żywsze blaski słoneczne dopuszczą…
I tajemnicze głębie kryje cień ponury.
Cisza – tylko w oddali gdzieś potoki pluszczą
Lub wichry, przelatując nad zmartwiałą puszczą,
Swym świstem grozę dzikiej powiększą natury.
.
Morskie Oko
Pogodne, ciche, jak duch, co tonąc w marzeniu
leci w sfery spokojne, burzliwe ominie.’
lśni jezioro zamknięte w granitów kotlinie,
jak błyszczący dyjament w stalowym pierścieniu.
Słońce nad obłokami po nieba sklepieniu
jak orzeł nad żurawi lotnym stadem płynie;
granity się malują w przejrzystej głębinie,
niby obraz przesz/ości odbity w wspomnieniu.
Widziałem to jezioro, gdy po nieba sklepie
wicher gnał czarne chmury, wyjąc w skalnej głuszy
podobny lwu, co ściga bawoły po stepie:
skrami spod kopyt błyski z chmur wylatywały
grzmot zdał się rykiem. Woda bijąca o skaty
była jak duch, co więzy targa, a nie kruszy.
Kiedy i w jakich okolicznościach powstały utwory?
- Wiersz Adama Asnyka świadczy o wielkiej fascynacji górami. Sam poeta byt taternikiem, jednym z pierwszych członków Towarzystwa Tatrzańskiego – chodzeniem po górach zajmował się więc poniekąd zawodowo. Utwór ten możemy uznać za swego rodzaju wspomnienie odbytej wędrówki, za zapis wrażeń, jakie przyniósł poecie widok Morskiego Oka. Morskie Oko wchodzi w skład cyklu W Tatrach, który powstał w późniejszym okresie twórczości poety: po roku 1880.
- Kazimierz Przerwa Tetmajer był już od młodości związany z Tatrami. Urodził się na Podhalu, mieszkał głównie w Krakowie i Zakopanem. Jego pierwszym utworem była nowela góralska Rekrut. 0 wielkim zainteresowaniu poety górami świadczy bardzo wiele utworów: Listy Hanusi do Panicza, Śmierć Janosika, zbiór nowel: Na skalnym Podhalu oraz powieść historyczno-chłopska: Legenda Tatr. Sonet Morskie Oko ukazał się w tomie Poezje. Seria II i bardzo możliwe, że powstał pod wpływem twórczości Asnyka.
Jaki gatunek reprezentują wiersze?
- Sonet: gatunek wymarzony, zwłaszcza od czasu Sonetów krymskich Mickiewicza, do portretowania przyrody. Pierwsze dwie strofy opisowe przedstawiają sam widok na górski staw, zaś strofy refleksyjne dają sugestywne wyobrażenie o tajemniczej aurze panującej nad Morskim Okiem. Sonet Asnyka jest regularnym trzynastozgłoskowcem o rymach pełnych i prostych, ułożonych krzyżowo w pierwszej strofie (abab) oraz okalająco w strofie drugiej (abba) i części refleksyjnej (aba bba).
- Także sonet i to jeszcze bardziej mickiewiczowski. Pierwsze dwie strofy opisują Morskie Oko, dwie następne poetyckie refleksje bohatera lirycznego wywołane widokiem górskiego jeziora. Tematem zwrotek opisowych jest sama przyroda, zaś refleksyjnych — bohater, tak jak w Sonetach krymskich. Tetmajer utrzymał w wierszu rytm trzynastozgłoskowca ze średniówką po siódmej sylabie, odstąpił jednakże od ścisłego podziału rymów: w pierwszych dwóch strofach są one okalające (abba abba), w dwóch ostatnich zaś gubią regularność (aba ccb).
Jakie znaczenie ma tytuł?
W obu przypadkach tytuł możemy rozumieć dosłownie. Morskie Oko jest wspaniałym pomnikiem przyrody, który skłania widza do refleksji na tematy filozoficzne. Dziki krajobraz Tatr był źródłem inspiracji i przedmiotem uwielbienia obu poetów. Adam Asnyk był taternikiem. Kazimierz Przerwa Tetmajer urodził się i wychował na Podhalu; o jego wnikliwej znajomości kultury i obyczajów polskich górali świadczy, między innymi, bardzo interesujący cykl opowiadań: Na skalnym Podhalu.
Z kim można utożsamiać podmiot liryczny wiersza?
- Podmiot liryczny jest rzetelnym obserwatorem, który w strofie drugiej bardzo dokładnie opisuje krajobraz wokół Morskiego Oka. Naga i groźna przyroda Tatr wywołuje w nim strach i przygnębienie. Poczucie, że znajduje się gdzieś bardzo daleko, samotny i otoczony przez nieprzyjazną mu naturę.
- Bohater liryczny utworu jest obserwatorem, który z bliska i dokładnie przyjrzał się Morskiemu Oku. Widział to jezioro nieraz, zarówno w pełnym świetle słonecznym (strofa druga), jak i w czasie przerażającej burzy (strofa trzecia i czwarta). Człowiek ten przesycony jest uczuciem pokory dla dzikiego żywiołu, jaki reprezentują Tatry. Zafascynowany jest spokojem stawu, przeciwstawiającym się dzikiej drapieżności skalnych grani.
Co stanowi główny problem utworu?
- Głównym „bohaterem” wiersza Asnyka jest przyroda Tatr. Mówiący w wierszu jest pod wielkim wrażeniem wielkości otaczających go gór, zdaje się być nimi przytłoczony. Zwracają uwagę epitety świetnie oddające monumentalność wysokogórskiego krajobrazu. Wszystko jest gigantyczne: „olbrzymie ściany”, „granitowe opoki, wyniesione w chmury”. Jezioro, samotnie stojące wśród skalnych grani, jest „posępne”, „ponure” i „tajemnicze”, podmiot liryczny wyraźnie się go obawia. Wokół Marskiego Oka nie ma nic, tylko przerażająca cisza, przerywana świstem wiatru. Sonet Asnyka nawiązuje do, istniejącej od zawsze, opozycji pomiędzy człowiekiem i naturą, a mówiąc ogólnie – pomiędzy kulturą i naturą. Tworzenie kultury polega, w pewnym stopniu, na okiełznaniu natury, na podporządkowaniu jej człowiekowi. Człowiek, aby mógł czuć się bezpiecznie, musi widzieć wokół siebie porządek, który stworzył i nad którym w pełni panuje. Rzucony na tono natury nieuporządkowanej czuje się zagubiony i przytłoczony jej potężną żywiołowością, wpada w panikę bo widzi swoją słabość. Dzikie góry są piękne i pociągające, jednakże z drugiej strony potrafią przerazić i zmusić do pokory. Asnyk pokazuje nam królestwo natury, królestwo, z którym świat kultury nigdy nie wygra. Warto też zwrócić uwagę na to, że poeta przedstawia naturę tak, jak czynili to przedstawiciele romantycznej szkoły ukraińskiej – Antoni Malczewski czy Seweryn Goszczyński.
- Tetmajer przedstawia Morskie Oko w o wiele jaśniejszych kolorach niż Asnyk. Jego jezioro jest „pogodne i ciche”, „lśni jak błyszczący dyjament”. U Asnyka: „ciemne wody odzwierciedlają świat zamarły”, u Tetmajera zaś: „granity się malują w przejrzystej głębinie”. Mówiący w tym wierszu zachwyca się pięknem gór, ich potęga i siła wzbudza jego podziw. Jezioro i otaczająca je przyroda zdają się być ciche i spokojne –niczym miejsce odpoczynku i wytchnienia dla poety. W dwóch ostatnich strofach zmienia się jednakże aura krajobrazu; jesteśmy świadkami przerażającej burzy, która wybucha nad górami. Wicher „gna chmury” niczym „lew ścigający bawoły po stepie”, „grzmot zdaje się rykiem”, a „woda bijąca o skały jest jak duch, co więzy targa, a nie kruszy”. Poeta przedstawia nam góry na dwa sposoby: w czasie ładnej pogody –kiedy wydają się piękne i bezpieczne oraz w czasie burzy – gdy sprawiają wrażenie groźnych i przerażających. W ten sposób Tetmajer ukazuje zmienność i nieprzewidywalność natury, która raz kusi nas i przyzywa, innym razem odpycha i zmusza do ucieczki.
Które środki stylistyczne użyte w utworach mają szczególne znaczenie dla ich wymowy?
Adam Asnyk – Morskie Oko
- Metafory: użyte głównie, by wyrazić ogrom gór. Na przykład: „płaszcze borów” – lasy okrywają dolne partie gór niczym płaszcz, kosodrzewiny, które „gdzieniegdzie nagą pustkę w wianki swe ubiorą”, „zmartwiała puszcza” – nawet las „zamarł”, w przerażeniu będąc świadkiem potęgi gór.
- Animizacja: „bryły rumowisko swoje rozpostarły” – poeta przyrównuje kamienie do dzikich ptaków, które rozpościerają skrzydła.
- Epitety: tworzą aurę grozy i smutku: „olbrzymie ściany”, „ciemne wody”, „posępne jezioro”, „pogięte, krzywe kosodrzewu karty”, „tajemnicze głębie”, „cień ponury”, „dzika natura”.
- Symbol: możemy nim nazwać samo Morskie Oko – oddające tajemniczość siłę całej, ogólnie rozumianej, natury.
- Hiperbola: polega na wyolbrzymianiu własności jakiegoś przedmiotu. W tym wierszu użyta pośrednio – przez zestawienie: przy kamiennych bryłach krzak kosodrzewiny wydaje się tylko karłem. Także zwrot: „granitowe opoki wyniesione w chmury” służy spotęgowaniu wrażenia, jakie daje wysokość gór.
Celowe użycie wyrazów wyrażających ogrom: „bory” zamiast lasów, „głazy” i „bryły” zamiast kamieni, „wichry” zamiast wiatrów, „opoki” –zamiast skał.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer – Morskie Oko
- Porównania:
- jezioro jest: „pogodne, ciche jak duch”, „lśni (…) jak błyszczący dyjament”;
- skalna kotlina to: „stalowy pierścień”,
- słońce: „jak orzeł nad żurawi lotnym stadem płynie”;
- skały: „granity się malują w przejrzystej głębinie,/ niby obraz przeszłości odbity w wspomnieniu”,
- wicher: „gnat czarne chmury (…) podobny lwu”;
- „grzmot zdał się rykiem”;
- „woda bijąca o skaty/ była jak duch, co więzy targa, a nie kruszy”.
Animizacje: „wicher gna wyjąc”, „grzmot ryczy”.
- Epitety:
- Morskie Oko jest „pogodne i ciche”,
- sfery „spokojne”,
- dyjament „błyszczący”,
- głębina „przejrzysta”.
- Antyteza: koncept zawarty w wierszu polega na przeciwstawieniu sobie dwóch widoków tych samych gór. W pierwszych dwóch strofach oglądamy krajobraz pogodny i spokojny, w dwóch ostatnich burzliwy i niebezpieczny.
- Potęgowanie wrażenia za pomocą przeciwstawień: wicher wyje w skalnej głuszy.
Próba oceny utworów
- Jako sonet utwór Asnyka można ocenić dosyć wysoko, aczkolwiek z pewnymi zastrzeżeniami: poeta nie trzyma się ściśle podziału na część opisową i refleksyjną, wiersz w całości jest właściwie opisem. Jednakże wizja dzikich przerażających gór jest niezmiernie sugestywna. Sonet ten przypomina trochę młodopolski liryk nastroju, nie tylko bowiem opisuje krajobraz, lecz kładzie także duży nacisk na jego specyficzną aurę. Wiersz ma jakby dwa wymiary: zewnętrzny – którym jest sama przyroda oraz wewnętrzny – uczucia, jakie wywołuje ona w mówiącym w wierszu. O uczuciach tych dowiadujemy się pośrednio – przez epitety nadawane widzianym przedmiotom. Asnyk świetnie oddał wrażenie, jakie w człowieku wywołuje widok nieokiełznanej natury.
- Sonet Tetmajera, poza małym niedociągnięciem w układzie rymów w dwóch ostatnich strofach, idealnie spełnia wymogi gatunku. Uderza zwłaszcza dobrze zachowany rozdział pomiędzy częścią opisową i refleksyjną: najpierw opis przyrody, później wywołane nim myśli bohatera lirycznego. Tak jak powinno być! Wspaniale brzmią porównania, których w wierszu jest bardzo dużo. A zwłaszcza to, do czego się odnoszą: poeta opisując przyrodę, sięga w porównaniach do świata przyrody – w ten sposób natura pozostaje nadal naturą. W przeciwieństwie do Asnyka, Tetmajer pokazuje krajobraz górski w ruchu, opisujące przyrodę porównania często są wyobrażeniami poruszających się zwierząt. Widać to zwłaszcza w dwóch ostatnich strofach, które wręcz tętnią życiem, uderzają dynamiką.
Zobacz:
Jakie motywy tematyczne uznasz za charakterystyczne dla poezji Adama Asnyka?
Wyjaśnij koncepcję filozoficzną, jaką zawarł w swojej poezji Adam Asnyk