Przemiany w twórczości Jana Kasprowicza
- I okres twórczości
To etap, w którym Kasprowicz jawi się jako „rzecznik skrzywdzonych i poniżonych”. W tym pierwszym okresie tworzenia dominują w jego poezji tematy społeczne: biedy wsi i nędznego życia chłopa. Wynika to zapewne z faktu, iż sam Kasprowicz pochodził z rodziny chłopskiej, z Kujaw. Podobnie jak Konopnicka ukazuje w swej poezji biedę ludu. Warto zapamiętać wiersz W chałupie i cykl sonetów Z chałupy.
- II okres – 1898 – przełom modernistyczny
Z radykalnego społecznika Kasprowicz, pod wpływem poezji modernistycznej, przeistacza się w poetę typowego dla epoki dekadenckiej. Datę 1898 r. przyjmujemy za punkt przełomu, gdyż w roku tym powstał tom pt. Krzak dzikiej róży – zbiór typowo już modernistycznych utworów. Rozpoczął on buntowniczy etap w poezji Kasprowicza, cechy tego czasu to:- odejście od tematyki społecznej,
- pogardliwa postawa artysty wobec tłumu, któremu dawniej służył (niechęć wybitnej jednostki do motłochu),
- symbolizm i ekspresjonizm zastępujące wcześniejszy naturalizm,
- bunt wobec Boga i katastrofizm w Hymnach. Twórczość tego okresu: Krzak dzikiej róży, Hymny.
- III etap – postawa franciszkańska
Znów następuje metamorfoza poety. Buntownik występujący przeciw Bogu zacznie wyznawać i głosić filozofię św. Franciszka. Pierwsze oznaki tej przemiany znajdujemy już w jednym z hymnów pt. Hymn św. Franciszka z Asyżu, swój nowy stosunek do świata wyrazi poeta w pełni w tomie wierszy pt. Księga ubogich.
Ten etap przynosi:- pogodzenie się z Bogiem i franciszkańską postawę miłości bliźnich,
- uwielbienie piękna przyrody,
- kult prostego człowieka i jego mądrości.
W tym okresie osiada Kasprowicz w górach, w Poroninie. Najważniejsze tytuły trzeciego etapu to: Hymn św. Franciszka z Asyżu, Chwile, Księga ubogich (1916), Mój świat (1926) – ostatni tom wierszy, a w nim słynny utwór Przeprosiny Boga.
Rok 1926 to rok śmierci poety.
I. Charakterystyka pierwszego – społecznego – etapu twórczości
W tym okresie Kasprowicz stawiał poezji społecznikowski cel: ukazać nędzę ludu, jego krzywdę w sposób prawdziwy, wręcz naturalistyczny, czyniący wrażenie na odbiorcy.
Ciekawym utworem jest wiersz W chałupie – jak okiem kamery poeta śledzi i opisuje szczegół po szczególe w chłopskiej chacie. Oto „spis inwentarza”: okno zapchane szmatami, nędzny stół, blaszana łyżka, resztki marnego jedzenia – wszystko tworzy wrażenie nędzy. Wiersz wieńczy opis dwu kobiet – starszej, drzemiącej przy piecu i młodej, także śpiącej, chłopki snującej marzenia o paniczu. Ubóstwo, brzydota miejsca, osób w parze z nędzą i nierealnością marzeń przytłacza i wzbudza współczucie.
Cykl sonetów Z chałupy – jest zbiorem „obrazków”, które, tak jak utwory Marii Konopnickiej, obnażają nędzę ludu i usiłują dotrzeć do sumień czytelników.
- Sonet rozpoczynający cykl prezentuje malowniczy obraz wsi – chat przytulonych do pagórków, dziewczyn w „kraśnych chustkach”, rżących koni, chudych krów itd. Wyczuwamy w nim sentyment autora do wsi, z której sam pochodzi.
- Lecz już Sonet XV – to obraz kobiety, która zamarzła, tułając się w żebraczym życiu, bo mąż jej zmarł, a ziemię sprzedano na opłaty.
- Sonet XIX – to z kolei historia mężczyzny, który, dotąd zdrowy i zdolny do pracy, zachorował, lecz nie ma pieniędzy na lekarzy i niechybnie umrze.
- Sonet XXXIX – ukazuje chłopskie dziecko pragnące wiedzy, chłopca, który ponosi wszelkie wysiłki, by się edukować, lecz, niestety – „z nędzy umarł na suchoty”. Los kobiety, dziecka i chłopa prezentują panoramę nędzy ludu.
II. Modernistyczny przełom
Modernistyczny charakter wiersza Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach
Czytając utwór, oczami wyobraźni widzimy następujący obraz: na tle szarych skal, wśród pięknych górskich ujęć, kwitnie krzak dzikiej róży. Obok – umiera stara, powalona przez zamieć limba. Już sam opis przestrzeni jest wyrazem impresjonizmu: pawiookie stawy, plamy szarych złomów, wężowiska kosodrzewin, a na nich ekspresywny, pąsowy krzak dzikiej róży ciska „pąs swój krwawy”. Jeżeli potraktujemy krzak róży i starą limbę jak bohaterów utworu, stwierdzimy, że są one symbolami: młodości i przemijania, pełni sił twórczych i schyłku istnienia. Współistnieją razem, lecz „róża” – istota młoda – ucieleśnia wyznawców filozofii dekadenckiej. Oto przeżywa dziwne tęsknoty i rozterki, wtula się w skały, lękając się życia, podległa lękom istnienia.
Wnioski
W utworze Kasprowicza dostrzegamy obrazowanie impresjonistyczne, symbolizm i filozofię dekadentyzmu – te wszystkie elementy świadczą o modernistycznej wymowie utworu, o przełomie, jaki dokonał się w twórczości poety.
III. Hymny Jana Kasprowicza – przykład ekspresjonizmu w poezji
- Relacja – ten sporych rozmiarów poemat należy do Hymnów – tomu, który określany jest jako naczelny przykład ekspresjonistycznych zainteresowań Kasprowicza. I tak jest w istocie.
- Hymny – tom utworów nawiązujących do biblijnego gatunku, dość luźno wykorzystujących biblijne wątki. Już sama tematyka Hymnów sprzyja ekspresjonistycznym środkom obrazowania. U Kasprowicza bowiem obrazy biblijne posłużyły do zilustrowania wstrząsającej prawdy o ludzkim istnieniu: człowiek jest wciąż rozdarty pomiędzy sprzecznościami, niejako stąpa pomiędzy przepaściami.
- Dies irae – to po łacinie „gniew Boży”. Poemat jest niezwykłą, artystyczną wizją Sądu Ostatecznego – który sprawuje w nim straszny i chłodny Bóg-Sędzia. Kasprowiczowski Stwórca nie jest postacią najsympatyczniejszą, mało przypomina dobrotliwego Ojca z Pieśni Kochanowskiego. Jest bezlitosny i surowy – zaś z jego niewzruszoną potęgą kontrastuje słabość człowieka – reprezentowanego w utworze przez Adama – wydanego na pastwę żądz i pokus. Te z kolei uosabia Ewa, która „wyprężywszy swe rozpustne ciało,/ nienasyconym oddycha pragnieniem”, tuląc w głęboko erotycznym uścisku węża – Szatana. On to ma nad człowiekiem niepodzielną władzę – zdaje się mówić Kasprowicz – człowiek funkcjonuje pomiędzy wszechmocą Szatana a obojętną surowością Boga. Wszystko to ilustrowane jest bogato ekspresjonistycznymi wizjami. Centralnym motywem poematu jest ogromna „Głowa owinięta cierniową koroną” – karzący, gniewny Chrystus. Prócz tego widzimy straszny korowód wezwanych na Sąd zmartwychwstałych:
Z wyciem hyjen, z rykiem lwów,
łkając, jęcząc, grożąc, klnąc,
pędzi tuman ludzkich żądz
Wszystko odbywa się w skalistej scenerii, wśród świateł purpurowego słońca – straszliwe błyski rozświetlają kamienne pustkowie, na którym odbywa się Sąd. Pełno tu opartych na kontraście metafor, antytez, wykrzyknień, retorycznych pytań. Cały wiersz jest ponadto wyrazem findesieclowego katastrofizmu – opis tej orgii zniszczenia kończy się słowami „Na wszystko mrok nicości nieprzebyty spłynął – Amen”.
Uwaga!
Bunt przeciw Bogu – temat uniwersalny
- Znamy go już z Biblii, pierwszymi buntownikami są przecież Adami Ewa, potem budowniczowie wieży Babel, potem Izraelici oddający cześć złotemu cielcowi. Ale najważniejszym buntownikiem biblijnym jest szatan, Lucyfer – upadły anioł, który zbuntował się przeciw Bogu, za co został strącony do piekieł.
- Bohater romantyczny – to nasz polski buntownik przeciw Bogu. Wielka Improwizacja Gustawa-Konrada w III części Dziadów to najważniejsza literacka realizacja romantycznego buntu.
Pogodzenie się z Bogiem
- To odrębna kwestia literacka. Godzi się ze swym losem biblijny Hiob – za co zostaje nagrodzony. Godzi się wreszcie ze śmiercią Urszulki i z takim wyrokiem Boskim – Jan z Czarnolasu. Pogodzi się także Jan Kasprowicz, który odnajduje odpowiedzi na niepokojące go pytania w filozofii franciszkańskiej.
Zobacz:
Dlaczego Hymny Jana Kasprowicza są wyrazem buntu i katastrofizmu głoszonego przez poetę?
Scharakteryzuj pierwszy – społeczny – etap twórczości Jana Kasprowicza
Omów motyw „pogodzenia się z Bogiem” w twórczości Jana Kasprowicza
Problem człowieka końca wieku w twórczości Kazimierza Przerwy-Tetmajera i Jana Kasprowicza.
