Humanizm
Erazma z Rotterdamu
Niewątpliwie najważniejszym nurtem filozofii renesansowej jest humanizm. Najwybitniejszym jego przedstawicielem był Erazm z Rotterdamu. Urodził się w roku 1467, zmarł w 1536. Młodość spędził w zgromadzeniach zakonnych z kręgu tzw. nowej pobożności, intelektualnego nurtu odnowy katolicyzmu. Później opuścił klasztor i wyruszył do Rzymu, gdzie szybko zyskał sławę. Pod koniec życia stał się wzorem i wyrocznią europejskich humanistów. Jego najsłynniejsze dzieła to rozbudowywany przez całe życie zbiór wybranych przysłów pt. Adagia, ostra satyra Pochwała głupoty i Enchiridion militis Christiani, traktat filozoficzno-religijny.
Erazmowe ujęcie humanizmu najlepiej przedstawić za pomocą kilku pojęć.
- Antropocentryzm – człowiek i ludzkie sprawy są w centrum zainteresowań myśliciela.
- Indywidualizm – każdy człowiek jest uznany za dobro niepowtarzalne i odrębne. Erazm wprowadza w ten sposób na nowo do filozofii zapomniane nieco w czasach myślenia uniwersalistycznego pojęcie jednostki.
- Tolerancja – prawem człowieka jest dochodzenie samemu do prawdy, nie wolno narzucać mu wbrew jego woli żadnych gotowych rozwiązań.
- Racjonalizm – prawdy należy szukać na drodze rozumowej, bo tylko rozum jest wystarczającym i niezawodnym narzędziem poznania.
- Irenizm – renesansowa forma pacyfizmu, wyklucza siłowe rozwiązania sporów jako niezgodne z rozumem. Głosił on, że człowiek jest z natury dobry, zło zaś pochodzi z niewiedzy.
[…] czy jest co głupszego niż, nie wiadomo dla jakich przyczyn, rozpoczynać taką walkę, z której obie strony zawsze więcej mają straty niż zysku?
W utworze Pochwała głupoty narratorem jest Głupota, która wyśmiewa ludzką tępotę – efekt jest przekomiczny. Na dodatek utwór kończy się parafrazą słów zaczerpniętych z teatru antycznego:
Bywajcie, poklask mi dajcie, zdrowie moje pijcie, znakomici wyznawcy głupoty.
Makiawelizm
Machiavelli, działający na przełomie wieków XV i XVI we Florencji, zyskał sobie u potomności raczej kiepską opinię. Utworzone od jego nazwiska słowo makiawelizm oznacza cokolwiek diaboliczne, cyniczne, niemoralne, przewrotne i intryganckie metody dążenia do celu.
Niccolò Machiavelli zajmował się filozofią polityczną. W traktacie Książę przedstawił swoją koncepcję nowoczesnego państwa. Każde państwo istnieje, jego zdaniem, po to, by stać się potęgą, która zapewni swoim mieszkańcom jak najlepsze życie. Aby to osiągnąć, władca nie może mieć skrupułów. Przytaczając przykłady z historii Rzymu i czyniąc aluzje do współczesnych wydarzeń politycznych, Machiavelli wykazał, że w polityce zdecydowanie najskuteczniejsza jest gra nieczysta. W bitwie nieuczciwy fortel przynosi znacznie większe korzyści niż otwarty szturm – fair play. Dobro publiczne, państwo to ideał, który wymaga, aby cel uświęcał środki. Władca musi być lwem i lisem, prócz siły i odwagi potrzebna jest mu chytrość i przebiegłość.
Macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia: trzeba być lisem i lwem.
Od nazwiska tego twórcy pochodzi doktryna zwana makiawelizmem. Niektórzy władcy niby potępiali zalecenia Machiavellego, ale stosowali je w praktyce, np. król Anglii Henryk VIII.
Prócz tej ponurej wizji zawdzięczamy Machiavellemu sformułowanie pojęcia państwa w takim znaczeniu, w jakim używamy go dziś.
Utopia
Tomasz Morus
Utopia Morusa to dzieło prezentujące idealny ustrój na wyspie Utopii, gdzie żyje się w zgodzie z naturą, nie jest potrzebny pieniądz, istnieje tam równość między ludźmi. Od jego dzieła pochodzi określenie utopijny, czyli nierealny, niemożliwy do spełnienia, istniejący tylko w wyobraźni. Bo i całkiem nierealny był pomysł Morusa. To już wiedzą ludzie współcześni. Nie ma idealnego ustroju państwowego, ludzie są „równi i równiejsi”, a pieniądz jest nam potrzebny do zaspokajania swojej próżności i do… życia.
Zapamiętaj!
Antyutopia – utopia negatywna, utwór przedstawiający – zazwyczaj w formie powieści – społeczeństwo przyszłości jako nadmiernie zorganizowane, rządzone metodami dyktatorskimi, niszczące w człowieku indywidualność. Antyutopie zwykle są polemikami z utopiami, to znaczy – to, co w utopii jest traktowane jako przejaw sprawiedliwości, w antyutopii jest przedstawiane jako czynnik ograniczający wolność człowieka. Granice między utopią i antyutopią są często płynne – różnica sprowadza się do oceny – to, co w utopii wskazywane jest jako wzór społeczeństwa idealnego, w antyutopii staje się nieludzkim koszmarem. Gatunek ten rozwinął się w XX w. – przedstawienia państwa totalitarnego.
Znane przykłady antyutopii: Rok 1984 Orwella, Nowy wspaniały świat Huxleya.
Nawiązania:
- Erazm z Rotterdamu
Poglądy tego myśliciela były popularne już w renesansie. Jego najbliższym przyjacielem był Tomasz Morus, miał też wielu przyjaciół w Polsce, np. rodzinę Łaskich. Jego poglądy podzielał Andrzej Frycz Modrzewski. Ale i w następnych epokach przekonania Erazma cieszyły się ogromnym zainteresowaniem. Pewnie niektórzy współcześni pacyfiści nie zdają sobie sprawy, że to właśnie on – twórca irenizmu – jest ojcem ich ideologii.
- Niccoló Machiavelli
W świecie literatury na myśl przychodzi romantyczna powieść poetycka Adama Mickiewicza Konrad Wallenrod. Litewski bohater Walter przybiera nazwisko krzyżackiego rycerza. Jego bronią jest podstęp i zdrada, ale działa dla dobra swojej ojczyzny. Kim więc jest? Bohaterem-patriotą czy zdrajcą?
- Tomasz Morus
Niejedną próbę podejmowano, ale nie udało się znaleźć idealnego ustroju politycznego. Bo takiego ustroju nie ma. Chyba że w literaturze…Najlepszy z możliwych kraj odnalazł bohater pierwszej polskiej powieści Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki napisanej w oświeceniu przez Ignacego Krasickiego. Na wyspie Nipu nie było władzy, przemocy, kłamców, złodziei, zdrajców, pochlebców, ale w końcu pan Doświadczyński ucieka z niej do obrzydliwej Europy. Trochę się jednak nauczył od Nipuanów, bo po powrocie do kraju próbował w swym gospodarstwie wprowadzić reformy, czerpiąc z nauk wyniesionych z Nipu.Systemu idealnego poszukiwał też Guliwer z powieści Jonathana Swifta.
Wnioski z podróży: idealny system to fikcja, bo ludzie są podli. Po powrocie do kraju można zrobić tylko jedno: „uczynić społeczeństwo mniej nieznośnym”.
Zobacz:
Guliwer, Doświadczyński, Robinson – bohaterowie powieści XVIII w.