Dziady Adama Mickiewicza

Dziady Mickiewicza

Autor

Adam Mickiewicz urodził się 24 grudnia 1798 r. na Litwie, zmarł 26 listopada 1855 r. w Stambule. Jeden z trzech wielkich romantycznych wieszczów. Wywarł ogromny wpływ na swoich współczesnych. Stworzył fundamenty polskiego romantyzmu, wskazał nowe sposoby postrzegania świata. W całej swej twórczości pozostał niezmiennie wyrazicielem romantycznego przekonania, że istota rzeczy mieści się poza porządkiem rozumu: w mrocznych sferach metafizyki, w najskrytszych tajemnicach natury.

Jako artysta był poetą

rewolucjonistą (Oda do młodości),
twórcą balladowych niezwykłości (Ballady i romanse),
moralistą (Dziady cz. II),
tragicznym kochankiem (Dziady cz. IV),
romantycznym wędrowcem (Sonety krymskie),
poetą rozstrzygającym dylematy polskich spiskowców (Konrad Wallenrod),
profetą (Dziady cz. III),
piewcą ziemiańskiej arkadii (Pan Tadeusz).

Twórczość poety ściśle wiąże się z jego biografią naznaczoną romantycznym piętnem. Składa się na nią niespełniona pierwsza miłość, młodzieńcza działalność konspiracyjna w Towarzystwie Filomatów i Zgromadzeniu Filaretów, zsyłka w głąb Rosji, podróże po Europie, emigracja, wykłady na europejskich uniwersytetach w Lozannie czy Collège de France, działalność publicystyczna w „Trybunie Ludów” i polityczna przy organizacji legionów. Mickiewicz zmarł niespodziewanie w dalekiej Turcji, dokąd wyjechał, by w czasie trwającej tam wojny krymskiej zorganizować oddział kozacki do walki z Rosją.

Tło epoki

Romantyzm był w historii Europy epoką niezwykle burzliwą i wzniosłą. Obraz Delacroix Wolność wiodąca lud na barykady stał się symbolem czasu, któremu przyświecały ideały wolności i równości. Zapoczątkowała je Wielka Rewolucja Francuska, zakończyła Wiosna Ludów (w Polsce powstanie styczniowe). Romantyzm ukazał Europie siłę buntu, niezgody na świat, sprzeciwu wobec wszelkich przejawów zniewolenia.

Czytając III część Dziadów, dotykamy istoty romantyzmu, który był w naszym kraju przede wszystkim ideologią walki o utraconą wolność. Romantyzm w Polsce to czas szczególnie niespokojny i tragiczny, okres działalności spiskowej wymierzonej w carski aparat władzy, czas narodowych powstań, prześladowań i represji, zsyłek w głąb Rosji… Trudno wskazać drugi utwór przejawiający tak głęboki związek z dziejącą się historią jak właśnie III część Dziadów. Przez pryzmat ludzkich losów ukazał autor jeden z najbardziej wstrząsających i tragicznych okresów naszych dziejów.

Geneza

Dziady nie powstawały wcale w kolejności, jaką sugeruje numeracja. Najpierw powstała II część (w 1820-21), potem IV (w 1823). Ze względu na miejsce powstania określa się je jako wileńsko-kowieńskie. Część III napisał Mickiewicz w Dreźnie (w 1832) po upadku powstania listopadowego. Miała być próbą rehabilitacji pisarza za to, że nie wziął w nim udziału.

Wieść o wybuchu powstania zastała go we Włoszech. Natychmiast przybył do Wielkopolski, ale próby przedostania się na teren Królestwa Polskiego nie podjął. Wśród współczesnych wywołało to mieszane uczucia: romantyczny wieszcz uznawany za duchowego przywódcę narodu w chwili próby zawiódł. A zatem rozdźwięk między słowem a czynem. Rzecz kontrowersyjna. Sam pisarz zapewne najlepiej nie czuł się w tej sytuacji. Po ośmiu miesiącach pobytu w Wielkopolsce wyjechał do Drezna. Tam rozpoczął pracę nad III częścią Dziadów. Przywołał w utworze wcześniejsze wydarzenia związane z procesem filomatów w 1823 roku. Sam był wówczas jednym z uwięzionych spiskowców. Rekonstruując wypadki z tamtych lat, nadał prowincjonalnemu skądinąd procesowi wymiar narodowej martyrologii.

Tytuł

Dziady Adama Mickiewicza biorą swój tytuł od starego, sięgającego jeszcze czasów pogańskich obrzędu kultywowanego na Kresach wschodnich przez ludzi z gminu. Uroczystość ta odbywała się przeważnie w przycmentarnych kaplicach. Zgromadzeni ludzie uczestniczyli w obrządku wywoływania duchów, których zapraszali na ucztę składającą się z jadła, trunków i owoców. W utworze Mickiewicza obrzęd dziadów stanowi ramę kompozycyjną dla całego cyklu: II, IV, I i III części Dziadów i pozwala poecie stworzyć mistyczne widowisko z udziałem duchów, widm i upiorów. W części III noc dziadów została umieszczona w ostatniej, dziewiątej scenie utworu.

Gatunek

Dramat romantyczny. Cechuje go luźna kompozycja: sceny, akty i epizody poboczne nie są ze sobą powiązane na zasadzie przyczynowości i następstwa zdarzeń. Utwór zrywa z zasadą trzech jedności. Rozgrywa się na dwóch płaszczyznach: realistycznej i wizyjno-metafizycznej. To dzieło otwarte, czyli bez wyraźnego zakończenia, i synkretyczne, czyli łączące różne gatunki i rodzaje literackie.

Dramat romantyczny łączy też różne style, na przykład patos z drwiną i groteską, zawiera elementy fantastyczne. Spoiwem różniących się między sobą części staje się tytuł utworu, obrzęd dziadów, postać zmieniającego się bohatera: Gustawa-Konrada-Pielgrzyma, a także idea związku między światem żywych i umarłych.

Czas i miejsce akcji

Czas

Akcja części II dramatu rozgrywa się w wigilię Zaduszek.
Akcja części IV – w noc Zaduszek.
Akcja Dziadów części III trwa równo rok: od 1 listopada 1823 r. do 1 listopada 1824 r., i jest bezpośrednio związana z prześladowaniami młodzieży gimnazjalnej i studenckiej po procesie filomatów i filaretów.

Miejsce

Część II utworu rozgrywa się w kaplicy na cmentarzu.

Część IV – na plebanii.

Część III

Większość scen tej części rozgrywa się w wileńskim klasztorze Bazylianów, zamienionym przez władze carskie na więzienie.
Miejsca akcji tej części dramatu to także pałac Nowosilcowa w Wilnie, okolice Lwowa i Warszawa.
Ostatnia scena dramatu rozgrywa się na cmentarzu.
Ustępie (III część znajdujemy opisy Petersburga.

Konstrukcja czasu w Dziadach

Mamy do czynienia z trzema wymiarami czasu:

Czas historyczny – w nim została zakotwiczona rzeczywistość dramatu zawierająca dzieje procesu filomatów – czyli lata 20. XIX wieku, realne, określone w utworze. Nieprzypadkowo dwie najważniejsze w dramacie sceny, tzw. Wielka Improwizacja i Widzenie księdza Piotra, mają miejsce w trakcie ważnych świąt: pierwsza odbywa się w noc wigilijną, druga podczas Wielkiejnocy. (Część II i IV rozgrywały się w czas Zaduszek).

Czas mitu religijnego (Widzenie księdza Piotra) – dzieje się niejako poza czasem, jest wizją wybiegającą w przyszłość.

Czas agrarny – związany z bajką o ziarnie opowiadaną przez jednego z więźniów w scenie więziennej.

Uporządkuj treść

Uwaga! W trakcie lektury nie oczekuj przyczynowo-skutkowego ciągu wydarzeń i tradycyjnej akcji. W scenach często niewiele się dzieje, każda z nich może stanowić osobną, autonomiczną całość. Wątki nie są uporządkowane.

II część Dziadów

Treścią utworu jest stary obrzęd dziadów rozgrywający się w przycmentarnej kaplicy w wigilię Zaduszek. Duchy, widma i upiory przybywają z zaświatów, by odsłonić zebranym strzępki swojej historii.
W pierwszej części utworu postacie ukazują się w układzie tryptykowym:

Duchy lekkie – Józio i Rózia, dzieci, które nie zaznały w życiu cierpienia
Duch ciężki – zły pan, za życia gnębiący swoich poddanych
Duch średni – Zosia, dziewczyna gardząca ziemską miłością

Duchy pozostawiają zebranym nauki moralne: kto nie doznał w życiu goryczy, nie okazał innym współczucia, nie kochał, ten nie zasłużył na zbawienie. Druga część utworu ma charakter improwizacji: na scenę wkracza tajemnicze Widmo i wprowadza zamęt w starannie wyreżyserowane przez Guślarza widowisko, biegnie za pasterką, wprawiając w zdumienie uczestników obrzędu.

IV część Dziadów

Rozgrywa się na plebanii, dokąd przybywa Pustelnik, przypominający upiorne widmo, jakie nawiedziło w noc dziadów lud zgromadzony w kaplicy. Opowiada Księdzu historię swej tragicznej namiętności. Monolog bohatera, poszarpany i nieskładny, układa się w trzy sekwencje:

Godzinę miłości – tutaj Pustelnik przyznaje, że stał się ofiarą zniewalającego uczucia. Ukochana jednak odeszła, wyszła za mąż za innego. Bohater przywołuje wspomnienia z przeszłości: poznanie kochanki, pierwsze spotkania, rozpoznanie boskiego uczucia, wreszcie ślub Maryli z innym, co zakochany młodzieniec oglądał ukradkiem przez okna pałacu.

Godzinę rozpaczy – Pustelnik ujawnia swoje imię. Przyznaje, że nazywa się Gustaw i że był kiedyś uczniem Księdza. Dochodzi do sporu światopoglądowego pomiędzy Księdzem – racjonalistą a Gustawem – rzecznikiem romantycznej wiary w duchy i czary. Gustaw przebija się sztyletem i żyje nadal, udowadniając swojemu adwersarzowi, że są rzeczy stojące ponad rozumem.

Godzinę przestrogi – Gustaw analizując uczucie, które zawładnęło jego życiem, traktuje je jako coś niebiańsko-piekielnego, co pozwoliło doświadczyć życia w całej pełni i skazało na wieczną mękę samotności.

Główne treści III części Dziadów

Wątki martyrologiczne – znajdziesz je w scenie I zwanej więzienną, gdzie uwięzieni w klasztorze Bazylianów spiskowcy rozmawiają o prześladowaniach. Znamienna staje się przesycona detalami, wstrząsająca opowieść Jana Sobolewskiego o młodych Polakach wywożonych kibitkami na Sybir. W scenie VII (Salon warszawski) rozgrywającej się w salonie warszawskim Adolf opowiada o tragicznym losie Cichowskiego, spiskowca, który w wyniku drastycznych metod śledztwa popadł w obłęd. Dopełnieniem tych wątków może być historia młodego Rollisona: prześladowany i umęczony popełnił samobójstwo.

Wątek prometejski (prometeizm) – to scena Wielkiej Improwizacji, jeden ze znakomitszych w literaturze monologów romantycznych, polemika człowieka z Bogiem na temat kształtu świata naznaczonego złem, sensu cierpienia, które stało się udziałem Polaków. Autorem monologu jest Konrad, grzesznik i bluźnierca, który domaga się od Boga rządu dusz, sądzi bowiem, że byłby w stanie stworzyć ludziom lepszy świat i rządzić uczuciem.

Wątek mesjanistyczny – kluczowa scena dramatu, ujęta w formę mistycznego widzenia (mistycyzm), jakiego doznaje ksiądz Piotr (Widzenie księdza Piotra). Uruchamia czas mitu religijnego, odsłania sens historii Polski widzianej jako powtórzenie ofiary Chrystusa: centralnym motywem widzenia jest obraz Polski rozpiętej na krzyżu ukutym z trzech zaborców i wizja przyszłego zbawcy o tajemniczym imieniu czterdzieści i cztery.

Wątek skupiony wokół oceny postaw polskiego społeczeństwa wobec zaborcy – to przede wszystkim sceny VII (Salon warszawski) i VIII (Pan Senator). W tej pierwszej obserwujemy dwa przeciwstawne obozy polityczne: towarzystwo stolikowe złożone z karierowiczów, lojalistów, oficerów, którzy przeszli na carską służbę, i towarzystwo przy drzwiach, czyli młodych patriotów, spiskowców szeptem rozprawiających o wywózkach i prześladowaniach. Pretekstem do konfrontacji obydwu środowisk staje się w tej scenie opowieść Adolfa o tragicznym losie Cichowskiego, która w ugodowcach wywołuje niesmak i zgorszenie. Podobny kontrast postaw ukazuje scena balu u Senatora. Wykwintnego widowiska nie jest w stanie zakłócić nawet wstrząsająca sprawa Rollisona, którego matka przychodzi błagać Senatora o łaskę dla syna.

Wątek metafizyczny – funkcjonuje w zasadzie w całości utworu. Romantyczny świat grozy wdziera się w przestrzeń historyczną, towarzyszy bohaterom niemalże w każdej chwili. Domyka ten wątek noc dziadów przedstawiona w ostatniej, dziewiątej scenie utworu. Guślarz wzywa tu ducha, który niegdyś ukazał się Pasterce. Dziewczyna rozpoznaje go wśród wywożonych na Sybir zesłańców. Domyślamy się, że Widmo z II części Dziadów to Gustaw-Konrad i ta sama osoba co tajemniczy zbawiciel o symbolicznym imieniu „czterdzieści i cztery”. Na cmentarzu rozgrywa się też epizod pośmiertnych mąk carskich służalców, będąca zapowiedzią kary, jaka dosięgnie wszystkich zbrodniarzy.

Cechy gatunkowe III cz. Dziadów jako dramatu romantycznego

Konstrukcja III części Dziadów dowodzi, że jest to dramat zbudowany według nowych reguł poetyki romantycznej. Przesądza o tym:

Zerwanie z klasyczną zasadą trzech jedności: miejsca, czasu i akcji.
- Wydarzenia dzieją się w różnych miejscach: klasztorze Bazylianów, salonie warszawskim, domu wiejskim pod Lwowem itp.
- Czas akcji jest symboliczny, funkcjonuje wiele wątków.

Synkretyzm rodzajowy – Dziady nie zachowują czystości rodzajowej. Obok typowych dla dramatu kwestii dialogowych znajdziemy w tekście zarówno elementy epiki (np. opowieść Adolfa o Cichowskim, opowieść Jana Sobolewskiego), jak i liryki („Wielka Improwizacja”).

Synkretyzm stylowy – łączą się w Dziadach również konwencje estetyczne. Tragizm miesza się z komizmem, groteską, operą. Po patetycznej scenie „Wielkiej Improwizacji” pojawią się komiczne diabły, dramatyzm sprawy pani Rollinson zostaje zderzony z elementami operetki.

Współistnienie światów realistycznego i fantastycznego – niemal w każdej scenie bohaterom towarzyszą postacie nierealne. Rzeczywiste miesza się z nierzeczywistym, ziemskie z zaziemskim, realizm z metafizyką. Dobre i złe duchy walczą o dusze bohaterów, wiele scen, np. Widzenie księdza Piotra, Sen Senatora, Prolog, rozgrywa się na granicy jawy i snu.

Luźna kompozycja – dramat składa się z prologu i dziewięciu scen, które stanowią przemyślaną całość, ale każda ze scen ma charakter autonomiczny, może funkcjonować poza kontekstem utworu.

**Sens i przesłanie Dziadów Mickiewicza**

Mickiewicz napisał III część Dziadów po upadku powstania listopadowego w atmosferze narodowej klęski, rozczarowania, poczucia beznadziejności. W dziejącej się historii chciał mimo wszystko zobaczyć jakiś głębszy sens, stąd nadał jej wymiar sakralny, metafizyczny. Losy okrutnie doświadczonej Polski jako element Boskiego planu świata, podkreślając, że męczeńska Polska ma odegrać w dziejach Europy rolę współczesnego Chrystusa, ma poprzez swoje cierpienie zbawić siebie i inne uciemiężone narody. Polsce przypada więc misja szczególna, rola mesjasza (tzw. mesjanizm), wybrańca narodów, który tak jak Jezus musi najpierw ponieść śmierć na krzyżu, by zmartwychwstać i zbawić innych.

Zapamiętaj!

BOHATER ROMANTYCZNY – jest to specyficzny typ bohatera, modnego w literaturze epoki romantycznej, charakterystycznego zwłaszcza dla dramatu romantycznego. Schemat bohatera romantycznego jest bardzo ważny w polskiej literaturze. Przykładem typowego bohatera romantycznego jest Gustaw-Konrad z Dziadów Adama Mickiewicza, Kordian Juliusza Słowackiego, Hrabia Henryk z Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego.

Bohatera romantycznego cechuje typowa biografia
Jako młody, nierozumiany przez nikogo, wyobcowany poeta przeżywa nieszczęśliwą miłość. Etap ten często kończy się samobójstwem, śmiercią w niejasnych okolicznościach. Punkt ten znajduje różne interpretacje, np. tylko jako „śmierć dla świata”, gdyż po tym wydarzeniu bohater żyje dalej, przechodzi metamorfozę i istnieje jako bojownik o sprawy kraju, jednostka poświęcająca się dla idei społecznej. Często także bohater romantyczny popełnia czyn dwuznaczny moralnie, lecz umotywowany dobrem ogółu, np. Konrad bluźni przeciw Bogu, a Kordian pragnie popełnić mord – zabić cara. Istnieją oczywiście odstępstwa od tego schematu, już Hrabia Henryk jest w pewnym sensie odmienny, jako zaś o nietypowym bohaterze romantycznym mówi się o Jacku Soplicy z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza.

IMPROWIZACJA – to „tworzenie na żywo”, bez uprzedniego przygotowania. Kiedy poeta pod wpływem natchnienia tworzy i wygłasza przed odbiorcami utwór, mamy do czynienia z improwizacją poetycką. Improwizacja stała się istotną kategorią w romantyzmie, kiedy poeci nawet „pojedynkowali się”, wygłaszając improwizacje. Najsłynniejsza w polskiej literaturze jest „Wielka Improwizacja” wypowiadana przez Konrada w celi więziennej (Dziady, cz. III).

MESJANIZM – pojęcie charakterystyczne dla ideologii polskiego romantyzmu, preferowane przez twórców tej epoki, którzy głosili, że wybrane jednostki lub narody mają do spełnienia na ziemi szczególną misję. Pojęcie pochodzi od Mesjasza – Zbawiciela – Chrystusa. Oczekiwanie na Zbawiciela było istotne zwłaszcza w Polsce, dla której zbawienie oznaczało wyzwolenie spod niewoli zaborców. Stąd mesjanizm jest pojęciem-kluczem dla zrozumienia wymowy wielkich utworów romantyzmu polskiego.

Możemy poszukiwać w nich mesjanizmu jednostkowego – gdy Mesjaszem jest bohater, jednostka ludzka, poeta, np. słynna tajemnicza postać, określona mianem 44 w Dziadach w Widzeniu księdza Piotra. Kwestia mesjanizmu jednostki, np. poety, często stawała się tematem literackich dyskusji, swoista interpretacja mesjanizmu jako obłędu znajduje się w Kordianie Słowackiego, który urojenia „mesjaszy” prezentuje w scenie w domu wariatów.

Natomiast mesjanizm narodowy – to przypisywanie wybranemu narodowi (tu polskiemu) wielkiej roli w kwestii zbawienia świata, wyzwolenia go spod ucisku, niewoli, tyranii. Hasło mesjanizmu narodowego brzmi: „Polska Mesjaszem narodów”, w „Dziadach” Polska jawi się jako „Chrystus narodów” a jej dzieje przedstawione są na wzór Męki Pańskiej. Niewola i cierpienia Polski pod zaborami mają okupić wolność innych narodów.

Słowem: mesjanizm to kierunek w literaturze romantycznej przyrównujący męczeństwo polski z męczeństwem Chrystusa.

MISTYCYZM – to prąd myślowy, postawa, która zakłada możliwość duchowego kontaktu z bóstwem, np. w formie widzenia, snu, intuicji, cudu, objawienia. Mistycyzm to także wiara w to, że każda rzecz i każda sprawa ma swoją duchową, tajemniczą i niepoznawalną stronę. Jest to sfera ponadzmysłowa, odrzucająca wszelkie założenia racjonalne i występująca w wielu religiach. W kulturze polskiej mistycyzm miał wielkie znaczenie w epoce romantyzmu, która doznanie mistyczne (np. dialog z wyobrażeniem zmarłego, przywoływanie duchów, widzenie) uznawała za najważniejszy wśród motywów temat. Mistykiem będzie zatem nie tylko człowiek uznający mistycyzm, wierzący w możliwość takiego kontaktu ze sferą nieziemską. Przede wszystkim mistyk – to osoba doznająca takich przeżyć, jak widzenie czy objawienie. Najlepszym z literackich przykładów jest ksiądz Piotr z „Dziadów” (cz. III) i np. Karusia ze słynnej ballady Adama Mickiewicza „Romantyczność”.

MONOLOG – samodzielna, ciągła wypowiedź jednej osoby. Słynny jest w literaturze polskiej monolog Kordiana na górze Mont Blanc, monologiem jest „Wielka Improwizacja” Konrada w III części „Dziadów”, słynny monolog w literaturze światowej to: „Być albo nie być” tytułowego Hamleta, bohatera tragedii Szekspira. Wyróżnia się wśród monologów różnego rodzaju „monolog wewnętrzny”, który stał się innowacją powieści XX wieku, a w przypadku powieści – strumienia świadomości, główną jej materią. Monolog wewnętrzny jest przytoczeniem lub rejestracją wewnętrznego biegu mowy, myśli, a nawet skojarzeń bohatera. Ów tok myślenia rzadko jest uporządkowany lub spójny, za to daje informacje o wnętrzu postaci, o jej psychice.

PROMETEIZM – postawa człowieka, który na wzór Prometeusza poświęca się dla dobra ogółu: narodu, państwa, grupy społecznej – nawet wbrew nakazom Boga. Mitologiczny Prometeusz ukradł Bogom z Olimpu ogień i podarował go ludziom, za co został okrutnie ukarany: przykuty został do skały na Kaukazie, a orzeł wyszarpywał mu wciąż odrastającą wątrobę. Prometeizm stał się postawą modną w epoce romantyzmu; stał się cechą przypisaną bohaterowi romantycznemu, zbuntowanemu przeciwko Bogu i pragnącemu poświęcić się dla ludzkości – jak np. Konrad z III części Dziadów.

Zobacz:

Adam Mickiewicz Dziady – pytania i odpowiedzi

Zaprezentuj treść całości utworu Adama Mickiewicza pt. Dziady

Dziady Adama Mickiewicza

Zaprezentuj treść całości utworu Adama Mickiewicza pt. Dziady

Dziady część III jako wzór dramatu romantycznego

Dziady III część – Adam Mickiewicz

Gustaw-Konrad – bohater Dziadów

Druga część Dziadów jako wykładnia ludowej moralności.

IV część Dziadów jako wielkie studium miłości.

Przedstaw i oceń Konrada z III części Dziadów jako bohatera romantycznego i oceń jego postawę