Jak rozumiesz tytuł wiersza?
Ma on wydźwięk ironiczny i prowokujący. Podważona zostaje wartość czystości (rozumianej w sensie estetycznym i moralnym) – tradycyjnie odbieranej pozytywnie. Tytuł wiersza jest bezpośrednio powiązany z ostatnią strofą, która rozwija jego sens. Tytułowi „czyści” tworzą tylko zewnętrzne pozory ładu, porządku i moralności. Pod maską czystości nie kryją się żadne wartości moralne (ani cisza, ani świętość). „Czyści” z tytułu to zwolennicy sztuki akademickiej, klasycyzującej, a więc odległej od rzeczywistości, ale też ludzie podli i mierni, stwarzający jedynie pozory poprawności. To ideowi przeciwnicy Grochowiaka turpisty, do których czuje on nienawiść i pogardę.
Czy dostrzegasz centralny motyw utworu?
Jest nim wyrażona w drugiej strofie pochwała brzydoty i zarazem uzasadnienie nowatorskiej w latach pięćdziesiątych koncepcji artystycznej – turpizmu. Autor neguje klasyczny podział na przeciwstawne kategorie – piękno i brzydotę. Brzydota zawiera bowiem swoją własną wartość estetyczną. Tworzy „najbogatsze formy”, ożywia i napełnia ciepłem rzeczy martwe i z pozoru odrażające (kostnice). Brzydota staje się ważną jakością artystyczną, jest wartością samą w sobie. Turpizm jako estetyka (a raczej antyestetyka) może być zestawiony na przykład ze sztuką baroku.
Jak interpretowałbyś ideę utworu?
Jest nią dokonanie świadomego wyboru przez artystę. Grochowiak opowiada się za sztuką prawdziwą, oddającą wszystkie wymiary rzeczywistości, nawet jeśli taka sztuka ma burzyć uznane kanony estetyczne. Grochowiak deklaruje: „wolę brzydotę/ Jest bliżej krwiobiegu/ Słów”. A więc w sztuce ważniejsza jest prawda, nawet bolesna czy szokująca, niż „sztuczna”, idealizująca kreacja. Ważniejsza jest istotna treść od „ładnej i przyjemnej” formy. Wiersz jest opowiedzeniem się przeciw klasycyzmowi na rzecz antyestetyzmu. Grochowiak żąda zaistnienia w poezji zjawisk odrzucanych dotychczas jako niepoetyckie – brzydoty, brudu, codzienności, fizjologii człowieka. Twierdzi, że brzydota jest esencją życia, niezakłamaną prawdą o nas, podczas gdy piękno często bywa oszukańczą ułudą.
Jakie dostrzegasz możliwe konteksty interpretacyjne?
- Walka o miejsce brzydoty w sztuce. Brzydota staje się środkiem wyrażania prawdy i jest nieodłączną częścią świata. Negowanie brzydoty, rugowanie jej z dzieła sztuki odbiera autentyzm artystycznemu przekazowi. Porównaj rolę brzydoty i fizjologiczności w naturalizmie.
- Jako kontrargument można przytoczyć na przykład wiersz Herberta Dlaczego klasycy. Dla Herberta klasycyzm nie jest fałszem, w jego zwięzłej i przejrzystej formie kryją się prawdziwe wartości, uniwersalne wzorce moralne.
- Sztuczność może być niebezpieczna i służyć manipulacji. Celowe upiększanie i „wygładzanie” świata bywa często na usługach zbrodniczych ideologii. Porównaj: Zbigniew Herbert Ornamentorzy.
- Franciszkanizm – jego ideałami są świętość i cichość („ubodzy duchem”). Nurt ten zwraca również uwagę na rzeczy brzydkie, zwykłe, sprawy małe i codzienne, odnajdując w nich najprawdziwsze wartości.
Co jest Twoim zdaniem dominantą kompozycyjną utworu?
Chociaż wiersz można interpretować jako manifest postawy turpistycznej, jego dominantą kompozycyjną jest atak skierowany przeciw tytułowym „czystym”. Postulat wyboru brzydoty jako konwencji artystycznej jest nawet mniej ważny od polemiki z zakłamaną „czystością”. Nadmiernie „czyści” określeni są jako ludzie moralnie wątpliwi, czystość staje się maską przesłaniającą prawdziwe życie, ale też i zło w człowieku. Sztuka nie może odrzucać natury na rzecz fałszywie pojętej kultury. Ci, na których „nawet pies nie warknie”, są według Grochowiaka najczęściej dwulicowi. Brzydota i brud odsłaniają prawdę, natomiast czystość i „tradycyjne” piękno to fałsz.
Zobacz:
Udowodnij, że Stanisław Grochowiak był poetą-turpistą i wymień „programowe” wiersze twórcy.
Czym był turpizm w poezji – podaj założenia i przedstawicieli nurtu