Tego się naucz!
- Naucz się rozpoznawać Leśmianowskie neologizmy! Jakie są ich cechy charakterystyczne, typowe tylko dla wyobraźni i wrażliwości ich autora?
- Poza tym jeszcze trzeba ogólnie umieć powiedzieć, jak w wierszach poety odzwierciedla się jego filozofia, no i co to za filozofia?
- Prace jakich myślicieli inspirowały go i były mu bliskie? To także ważne pytanie.
- A w końcu musisz umieć scharakteryzować Leśmianowską balladę. Czy różni się ona np. od ballad Mickiewicza, na czym polegały innowacje Leśmiana?
Tematy, z którymi można powiązać wiersze Bolesława Leśmiana
- miłość, erotyka,
- relacje człowieka z Bogiem,
- przyroda,
- fantastyka, baśniowość,
- kondycja człowieka.
Leśmianowskie neologizmy
„Miłowałem zmory, czciłem próżnie” – napisał Leśmian. I jak nikt inny potrafił te zmory opisać, ująć w słowa ich niepochwytność – Dusiołek, Bajdała, Znikomek, Srebroń – to postacie zaludniające jego poezję. Nazywając swoje stwory, nie tyle wymyślał nowe słowa, ile łączył cząstki różnych wyrazów, aby ich wspólne znaczenia mogły opisać, jak pisał: „inną jawę niż jawa Istnienia”.
Mieczysław Jastrun te neologizmy Leśmiana – leśmianizmy – nazwał cudotworami słowotwórczymi. Leśmianizmy mają bardzo różny charakter, zwykle opisują to, czego opisać się nie da albo opisać jest bardzo trudno. Są to na przykład
- wyrazy z przedrostkiem bez- – jak choćby bezcel, bezgwar, bezbożyna,
- czasowniki z przeczeniem między przedrostkiem a tematem – zaniedyszeć, zanieistnieć,
- rzeczowniki odprzymiotnikowe z przyrostkiem -ość np.: bezpolność, najdalszość, niewyśpiewność.
W sferze semantyki wyróżniają się takie tropy stylistyczne jak oksymorony: bywalec niebytu, nieistniejące istnienie.
Przykładem artystycznego wykorzystania neologizmów jest choćby wiersz Pan Błyszczyński, w którym ogród tytułowego bohatera jest opisany za pomocą wielu neologizmów.
Mieczysław Jastrun w słowie wstępnym do Wierszy wybranych (1955) określał twórczość Leśmiana jako „księgę zamkniętą, należącą do historii literatury, ale księgę błyszczącą wszystkimi fantastycznymi barwami poezji”.
Poeta i filozof
Filozofia życia, którą wyznawał Leśmian, opierała się na założeniu, że życie jest dużo bogatsze od zracjonalizowanego języka, jakim się na co dzień posługujemy, dlatego nie sposób nazwać wszystkiego za pomocą istniejących słów i pojęć. Według Leśmiana rozum ludzki działa bardzo schematycznie, dlatego ważniejsza jest intuicja niż intelekt.
Teorię tę zaczerpnął Leśmian z dzieł Henriego Bergsona. Ewolucję twórczą (1907) poeta czytał i komentował w swoich szkicach. Pisał Leśmian, za Bergsonem, że świat jest przedstawiany w sposób uproszczony i bardzo selektywnie, a przecież natura to nie atlas roślin czy zwierząt, krajobraz to nie martwa fotografia, a ludzie to nie dane statystyczne. Tak naprawdę wszystkie zjawiska stale się przenikają i tworzą jedną, dynamiczną całość. Życiem kieruje, a w zasadzie rządzi pęd życiowy (élan vital), dzięki temu człowiek może własną duchową cząstką przeniknąć duchową cząstkę natury – „uzgodnić się” ze światem.
Bergson uważał, że każdy człowiek ma dwie jaźnie: „powierzchowną”, którą kształtują codzienne wydarzenia, i „głęboką”, która istnieje w człowieku od zawsze i ujawnia się w momentach wyjątkowych – w przypadku poety w momencie tworzenia. Zgadzał się z tym twierdzeniem Leśmian.
Struktura języka i struktura świata w filozofii Leśmiana odpowiadają sobie. Na przykład w szkicu Rytm jako światopogląd bronił wiersza regularnego, a zwłaszcza sylabotonicznego, twierdził, że on najwyraźniej z powodu specyficznych kształtów metrycznych i stroficznych oddaje całą niezmierzoną różnorodność form, w jakich objawia się przenikający świat élan vital.
Aby pokazać specyficzną i wyjątkową naturę, używa Leśmian wielu neologizmów, a także stosuje specyficzną składnię i frazeologię. Można dostrzec wiele związków z folklorem (specyficzne słownictwo, składnia, układy wersyfikacyjne); w ten sposób Leśmian wzbogaca zarówno język, jak i świat poetycki. Świat jego poezji jest niepowtarzalny i na swój sposób magiczny. Julian Przyboś tak określił twórczość Leśmiana: „Gdy rozglądam się po poezji światowej, niewiele znajduję przykładów podobnie bohaterskiej zaciekłości w walce słowem poetyckim o «możliwość innej jawy»”.
Świat poetycki Leśmiana zaludniają postacie z marzeń sennych, wizji, zjawy i różne stwory fantastyczne, które pojawiają się także w baśniach ludowych. Postacie te są często kalekie, nieszczęśliwe, pokrzywdzone, biedne.
Szukaj powiązań
Z utworami, których bohaterowie także buntują się przeciwko Bogu i Boskiemu porządkowi świata:
- z III częścią Dziadów Adama Mickiewicza;
- z Dies irae i Święty Boże, Święty Mocny… Jana Kasprowicza;
- z Widokówką z tego świata Stanisława Barańczaka.
Ważny wiersz do tego tematu
Trupięgi
Co to są trupięgi? To buty z łyka, które zakłada się do trumny nędzarzom. W wierszu Leśmiana są one symbolem losu ludzkiego. Podmiot liryczny ma świadomość nędzy życia ludzkiego i wie, że jego także taki los czeka, chociaż, oczywiście, wolałby tworzyć poezję pogodną, radosną, podejmującą tematy odległe od ponurej rzeczywistości. Osoba mówiąca w wierszu utożsamia się z biedakiem, jego losem i nieszczęściami. Skoro solidaryzuje się z cierpiącymi ludźmi, to buntuje się przeciw Stwórcy świata, który odpowiedzialny jest za zło i cierpienie dotykające ludzi. Jest jednak bezradny, jego gniew i bunt nie mogą niczego zmienić. Może tylko pozłościć się na Boga.
Ballady Leśmiana – baśnie filozoficzne
Niemalże w każdym wierszu Leśmiana możemy dostrzec, że poeta ciągle próbuje szukać prawdy o świecie i człowieku. Ciągle stawia sobie pytania: kim jest człowiek i jakie miejsce zajmuje w świecie? W jaki sposób poznaje świat i czy może go poznać, skoro nie wiadomo gdzie właściwie przebiega granica między tym, co widzialne, i tym, co niewidzialne? W balladach poprzez liryczne opowieści próbował odpowiadać na te pytania.
Ważne wiersze do tego tematu
Topielec
Bohater ballady Topielec pewnego dnia postanowił „zwiedzić duchem na przełaj zieleń samą w sobie”. To nie tylko poetycka metafora. To także odwołanie do filozofii XVIII-wiecznego niemieckiego filozofa Immanuela Kanta. „Zieleń sama w sobie” przypomina „rzecz (samą) w sobie”, pojęcie, którego używał Kant. Filozof uważał, że poznajemy świat przez doświadczenie – wszystko, co napotykamy na swojej drodze, możemy dotknąć, zmierzyć, zważyć. Poznajemy wtedy pojedynczą rzecz, np. kwiat, ale nie wiemy niczego o innych kwiatach, ponieważ każdy z nich jest inny. Kwiatu „samego w sobie” nie możemy poznać. Do tego może nam posłużyć intuicja i właśnie „rzecz samą w sobie” badał Leśmian intuicją i poetycką wyobraźnią.
Koncepcja Boga i człowieka w wierszach Leśmiana jest całkiem nowa, kontrowersyjna, nie przez wszystkich akceptowana.
Dusiołek
Podmiot liryczny ballady – wykreowany na ludowego gawędziarza – opowiada słuchającym go ludziom historię Bajdały. Za pomocą języka stylizowanego na gwarę opisuje, jak we śnie Bajdały pojawił się Dusiołek. Męczył go i dusił, ale nie dosłownie, jak mara senna, zmora usiadła na piersiach zmęczonego człowieka. Dusiołek to symbol i ludowe wyobrażenie zła, które chciało na dłużej zagościć w świecie Bajdały. Każdy człowiek podczas swojego życia spotyka na swojej drodze zło i musi się z nim zmagać. Chłop z ballady Leśmiana jest prosty, nie umie mówić jak filozofowie, dlatego po prostu ma pretensje do Boga, że na świecie przez niego stworzonym istnieje nie tylko dobro, ale i zło, na które człowiek jest nieustannie narażony i z którym musi samotnie walczyć.
W balladzie Dusiołek Bajdała w ostatnich wersach zwraca się z wyrzutem do Boga: „Nie dość ci, żeś potworzył mnie, szkapę i wołka, Jeszcześ musiał takiego zmajstrować Dusiołka?!”. Bóg stworzył także zło, które jest na świecie.
Urszula Kochanowska
Po śmierci dziewczynka znalazła się w raju, może mieć wszystko, czego zapragnie i o co prosi. „Wszystko było tak samo jak tam w Czarnolasie”, ale Bóg nie może zastąpić jej rodziców i domu. Bóg Leśmiana nie jest doskonały, a człowiek, którego stworzył na swoje podobieństwo, jest często kaleki.
Dziewczyna
Ballada Bolesława Leśmiana to liryczny opis przeżyć, pełen elementów baśniowych i fantastycznych. Podmiot liryczny opowiada historię dwunastu braci, ich cieni i młotów. Chcą oni przedrzeć się przez mur, aby zobaczyć dziewczynę, której głos słyszą jakby z drugiej strony muru. Dążenie do piękna i tego, co nieosiągalne, cechuje wszystkich idealistów. To, co za murem, wydaje się wyjątkowe i za wszelką cenę godne zdobycia, zobaczenia. Kiedy osiągają swój cel, są rozczarowani – ich raj nie istnieje! Nie ma dziewczyny, którą spodziewali się zobaczyć, jest tylko głos:
Lecz poza murem – nic i nic! Ni żywej duszy ni Dziewczyny!
Niczyich oczu ani ust! I niczyjego w kwiatach losu!
Bo to był głos i tylko – głos, i nic nie było, oprócz głosu!
A życie ludzkie jest przecież nieustannym poszukiwaniem, przebijaniem się przez mur niezrozumienia i przypadkowości.
Miłość i erotyka
„(…) erotyka bardzo intymna, w znaczeniu tego słowa zarówno duchowym, jak cielesnym, nigdy jednak nieprzekraczająca granic dobrego smaku” – tak Jerzy Kwiatkowski określił cykl erotyków Leśmiana.
Ważny wiersz do tego tematu
W malinowym chruśniaku
Jedenaście wierszy składających się na ten konfesyjny cykl opowiada historię miłości, potajemne spotkania zakochanych, uniesienia i zbliżenia, których świadkiem jest przyroda. Wiersz otwierający ten cykl rozpoczyna się właśnie od słów: „W malinowym chruśniaku”, a że nie ma tytułu, zastąpi go właśnie incipit. Skryci wśród malin „przed ciekawych wzrokiem” zakochani chcą tam pozostać przez „długie godziny”. Podmiot liryczny opisuje spotkanie z dziewczyną, wspólne zbieranie malin, które w końcu stało się formą miłosnego zbliżenia, a maliny podawane chłopcu – „narzędziem pieszczoty”. Natura, która ich otacza – malinowy chruśniak – daje tylko osłonę ich miłości, przyroda, poza malinami, otacza ich zewsząd i żyje własnym życiem:
Bąk złośnik huczał basem, jakby straszył kwiaty,
Rdzawe guzy na słońcu wygrzewał liść chory,
Złachmaniałych pajęczyn skurczyły się wisiory
I szedł tyłem na grzbiecie jakiś żuk kosmaty.
Nasze odczucia, gdy czytamy ten wiersz, są przyjemne, przecież basowy dźwięk wydawany przez bąka jest przyjemny, kosmaty żuk – miły w dotyku, pajęczyny skrzą się w słońcu, gorąco i duchota upalnego dnia, słodki zapach owoców przypomina chwile szczęścia. Opis ten pobudza wszystkie zmysły: wzrok, słuch i dotyk. Tak jak pobudzone są zmysły zakochanych. Przyroda została opisana tak, jakby była widziana z bliska – owady, pajęczyny, guzy na liściu można dostrzec, gdy człowiek nachyli się nad rośliną. Z bliska patrzą na siebie kochankowie. W ten sposób za pomocą opisu przyrody zostaje podkreślona atmosfera intymności, zbliżenia. Ukryci przed ludźmi nie rozmawiają ze sobą, nie zapewniają o uczuciu – dotyk staje się pieszczotą. Ten wiersz został napisany trzynastozgłoskowcem ze średniówką po siódmej sylabie, ma regularne rymy żeńskie abab i abba.
Uwaga! Opisywane przez Leśmiana maliny istniały rzeczywiście – rosły w sadzie ciotki Leśmiana, w Iłży. Tam też poeta poznał i pokochał Dorę Lebenstein, absolwentkę Sorbony, lekarkę prowadzącą w Warszawie własny gabinet. Bolesław Leśmian latami prowadził podwójne życie – miał żonę i dwie córki, a kochał jednocześnie i był kochany przez Dorę. To właśnie ona stała się bohaterką cyklu gorących erotyków W malinowym chruśniaku. Ona także, dwadzieścia lat potem, podczas niemieckiej okupacji, uciekając przed gestapo, powróciła do tego miejsca i tam odebrała sobie życie. W ten sposób miłość i śmierć, dwie obsesje Leśmiana, symbolicznie się połączyły.
Bolesław Leśmian
Naprawdę nazywał się Lesman. Urodził się prawdopodobnie 22 stycznia 1877 (wg innych źródeł w 1878 lub 1879) w Warszawie, dzieciństwo i wczesną młodość spędził na Ukrainie.
Lata szkolne i studenckie (od około 1880) spędził w Kijowie – ukończył tamtejsze gimnazjum filologiczne (1897) oraz Wydział Prawny kijowskiego Uniwersytetu św. Włodzimierza (1901).
- 1895 – debiutował (prawdopodobnie) wierszem Sekstyny w tygodniku Wędrowiec.
- 1901 – zaczął współpracę z Chimerą Przesmyckiego.
- 1912 – Sad rozstajny – wydał pierwszy zbiór poezji.
- 1912-1914 – ponownie wyjechał do Francji.
W czasie pierwszej wojny światowej mieszkał w Łodzi, gdzie w sezonie 1916/ 1917 pełnił funkcję kierownika literackiego Teatru Polskiego.
Nie mógł utrzymać się z pióra, więc powrócił do porzuconego prawa i otrzymawszy notariat w Hrubieszowie (1918), osiadł w tym miasteczku jako rejent, po jakimś czasie przeniósł się do Zamościa (1922), gdzie z dala od większych ośrodków kulturalnych pędził samotne życie, oddając się bardziej poezji niż zajęciom notarialnym.
- 1920 – Łąka – wydał kolejny – najsławniejszy zbiór poezji.
- 1935 – przeniósł się do Warszawy i tu spędził ostatnie lata życia.
- 1936 – Napój cienisty – ostatni zbiór poezji wydany za życia poety.
- 5 listopada 1937 w Warszawie umarł na atak serca i został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim.
Twórczość Bolesława Leśmiana
- Sad rozstajny, Warszawa 1912
- Klechdy sezamowe, Warszawa 1913
- Łąka, Warszawa 1920
- Napój cienisty, Warszawa 1936
- Dziejba leśna, Warszawa 1938
- Klechdy polskie, Londyn 1956
- Skrzypek opętany, Warszawa 1985
- Pochmiel księżycowy (wiersze rosyjskie w polskiej wersji Jerzego Ficowskiego), Warszawa 1987
- Zdziczenie obyczajów pośmiertnych, Kraków 1998
Zobacz:
Analiza porównawcza wierszy: Z lat dziecięcych Leśmiana i Elegia o lecie Baczyńskiego.