Tego się naucz!
Przede wszystkim – zapamiętaj charakterystyczne cechy tej powieści.
Powieść realistyczno-psychologiczna to gatunek charakterystyczny dla twórczości Dostojewskiego. To utwór realistyczny (czyli mający odzwierciedlać świat rzeczywisty, dokładny w opisie i charakterystyce bohaterów, cechujący się prawdopodobieństwem zdarzeń), wzbogacony o następujące elementy:
- szczegółowy opis psychologiczny postaci,
- dbałość o oddanie stanów psychicznych bohaterów przez opis ich rozmaitych – często mało zauważalnych lub nielogicznych – reakcji na nie,
- wielogłosowość (polifonia) narracyjna – głos w powieści oddany jest samym postaciom, które poprzez swoje wypowiedzi prezentują określone postawy życiowe i światopoglądowe, biorąc jednocześnie na siebie ciężar narracji,
- co zaś za tym idzie – tradycyjna narracja realistyczna w takim utworze zanika.
Zbrodnia i kara reprezentuje właśnie ten gatunek.
Dzieło ważne, bo jest to:
- pierwsza powieść polifoniczna;
- jedna z najważniejszych książek o złu;
- znakomita powieść psychologiczna.
Tematy, z którymi można powiązać Zbrodnię i karę
- zbrodnia i zbrodniarze,
- moralność,
- miłość,
- miasto,
- szaleństwo,
- alkoholizm,
- wina i kara,
- granice wolności,
- wiara.
Czas i miejsce akcji
Czas akcji nie został dokładnie określony. Z pewnością chodzi jednak o czasy współczesne powstawaniu powieści – czyli lata 60. XIX wieku. Właściwa akcja powieści zaczyna się w lipcu, a kończy kilka miesięcy później – przyznaniem się Raskolnikowa do winy. Potem następuje epilog – obejmujący następny rok po wyznaniu zbrodni, pierwszy rok ośmioletniej katorgi na Syberii.
Miejscem wydarzeń jest Petersburg, stolica Rosji, miasto położone na północy kraju, w rejonie o klimacie sprzyjającym chorobom, mgliste i pełne sprzeczności. Nie zostało ono przez Dostojewskiego sportretowane szczególnie dokładnie (jak na przykład Paryż u Balzaka, czy Warszawa w Lalce Prusa), niemniej pisarz doskonale oddał dziwną, niepokojącą atmosferę Petersburga. Akcja epilogu rozgrywa się natomiast w nienazwanym mieście na Syberii, gdzie Raskolnikow odsiaduje wyrok.
Bohaterowie Zbrodni i kary
Bohaterowie Dostojewskiego
Stoją zawsze w obliczu najpoważniejszych życiowych wyborów. Wybierają – dosłownie – między Chrystusem a szatanem, z tym, że pierwiastki dobra i zła tkwią w nich samych. Co za tym idzie – najbardziej świetlana postać może u Dostojewskiego popełnić nagle najohydniejszą zbrodnię, a najgorsza kanalia – dokonać czynu godnego świętego. Targani sprzecznościami bohaterowie Zbrodni i kary raz mogą mordować czternastolatki, a innym razem wręczać duże pieniądze skruszonej grzesznicy (Swidrygajłow). Bardzo rzadko zdarza im się osiągać harmonię, z reguły pozostają w zawieszeniu między dobrem a złem. Tego rodzaju postawa życiowa, na cześć pisarza, nazwana nawet została dostojewszczyzną.
Szukaj powiązań
Z dziełami Josepha Conrada, który także stawia swoich bohaterów, jak Kurtz czy Lord Jim, tytułowy bohater jego najbardziej chyba znanej powieści przed trudnymi wyborami moralnymi. Oczywiście, nie zawsze wychodzą z tych prób zwycięsko…
Przebieg wydarzeń
Akcja powieści rozpoczyna się wizytą Raskolnikowa u chciwej starej lichwiarki, u której za psie pieniądze zastawia on zegarek, dokonując przy okazji swoistego rozpoznania terenu przed planowaną zbrodnią. Potem idzie do szynku, gdzie poznaje Marmieładowa, który kompletnie pijany opowiada mu (i całej sali) o swoim stosunku do rodziny i jej ponurym losie. Potem Rodion otrzymuje list od matki, z którego dowiaduje się o ciężkich przejściach siostry Duni z niejakim Swidrygajłowem, który próbował ją uwieść, a następnie o jej zaręczynach z niejakim Łużynem – człowiekiem dojrzałym, solidnym i, zdaje się, dobrym, mającym posadę i kapitalik. Raskolnikow jest głęboko poruszony listem. Doskonale rozumie, że matka i siostra zaplanowały to małżeństwo tylko dla jego dobra, natychmiast podejmuje decyzję, że do tego nie dopuści.
Stanowi to dla niego ostateczny bodziec do dokonania mordu. Raskolnikow długo przygotowuje zbrodnię, wreszcie udaje się do lichwiarki i morduje ją siekierą. Podczas rabunku w mieszkaniu pojawia się upośledzona, lecz sympatyczna siostra ofiary – Lizawieta. Raskolnikow musi pozbyć się świadka – zabija także i ją. Już w trakcie popełniania zbrodni Rodion przestaje panować nad sobą, działa instynktownie, przypadkowo. Popełnia błąd za błędem, zapomina o banknotach – zabiera tylko parę mało wartościowych drobiazgów i sakiewkę pełną srebrnych monet. W sumie kradnie około trzystu rubli – równowartość dzisiejszych paru tysięcy złotych. Mimo to Raskolnikow ma farta – niemal cudem udaje mu się wymknąć z mieszkania i zatrzeć ślady zbrodni. Działa jak w malignie. Nieprzytomny, przypadkowo dokonuje zbrodni doskonałej – niczego nie można mu udowodnić.
Coś jednak przeszkadza mu cieszyć się sukcesem… Łup ukrywa w odległej dzielnicy, pod kamieniem. Wezwany na policję w sprawie… nieoddanej i niewysokiej pożyczki, mdleje, kiedy słyszy rozmowę policjantów o morderstwie. To zwraca nań uwagę Porfirego Pietrowicza – sędziego śledczego zajmującego się sprawą.
Obserwując Raskolnikowa, Porfiry, wiedziony intuicją znawca ludzkiej psychiki, dochodzi do przekonania, że wie, kto jest mordercą. Ma jednak pewien problem – całkowity brak dowodów. Rozpoczyna więc dziwną grę z podejrzanym, osaczając go ze wszystkich stron, blefując i namawiając do przyznania się.
Raskolnikow po morderstwie przez kilka dni jest ciężko chory, ma wysoką gorączkę, majaczy, traci przytomność. Opiekuje się nim Razumichin. Gdy powoli dochodzi do siebie, wizytę składa mu Łużyn, którego Raskolnikow traktuje bardzo nieprzyjemnie, ostatecznie zapowiada, że zrzuci go ze schodów. Obrażony Łużyn wychodzi, przysięgając zemstę.
Jakiś czas potem Raskolnikow jest świadkiem śmiertelnego wypadku Marmieładowa, który po pijanemu wpada pod pędzący powóz. Płaci za lekarza i pomaga zanieść rannego do domu. Tam zostawia wdowie po nieszczęśniku wszystkie swoje pieniądze
– na pogrzeb. Tam też poznaje Sonię Marmieładową. Po powrocie do domu zastaje matkę i siostrę – przyjechały do Petersburga na zaproszenie Łużyna.
Wkrótce Raskolnikow z Razumichinem, z inicjatywy tego drugiego, idą do Porfirego Pietrowicza (którego Razumichin zna) z wizytą towarzyską. Wywiązuje się rozmowa o artykule Raskolnikowa – Razumichin jest nim przerażony, Porfiry zaś z tego tekstu drwi. Jednocześnie po raz pierwszy otwarcie daje Raskolnikowowi do zrozumienia, że doskonale wie, że to on popełnił zbrodnię.
Niebawem do Raskolnikowa ni stąd, ni zowąd przychodzi Swidrygajłow. Wygłasza mętną mowę, z której niewiele wynika poza tym, że zamierza on podarować Duni 10 000 rubli (nie musiałaby wtedy wychodzić za Łużyna) w zamian za jedną rozmowę przy świadkach. Raskolnikow w imieniu siostry odmawia. Swidrygajłow mówi mu wówczas, że jego zmarła żona zapisała Duni 3000 rubli.
Łużyn składa wizytę Duni i jej matce. Przy rozmowie, wbrew prośbie Łużyna, obecny jest Raskolnikow i dodatkowo Razumichin (który z miejsca zakochuje się w Duni). Dochodzi do awantury i zerwania zaręczyn, z czego wszyscy oprócz Łużyna są zadowoleni. Ten ostatni przechodzi jednak do kontrataku i próbuje (aby zaatakować Raskolnikowa) oskarżyć Sonię o kradzież sturublówki. Znajduje się jednak świadek, który widział, jak Łużyn podrzucał ją oskarżanej dziewczynie.
Raskolnikow składa Soni dwie wizyty, odbywając z nią dwie dramatyczne rozmowy. W trakcie drugiej wyznaje jej winę i jednocześnie… miłość. Sonia wyraźnie sugeruje, że Raskolnikow powinien przyznać się także policji. Wkrótce okazuje się, że rozmowa została podsłuchana przez Swidrygajłowa, który jednak zapowiada, że nie wykorzysta w żaden sposób tego, co usłyszał. W dodatku daje Soni dużą sumę pieniędzy. Nieco później za to próbuje niemalże zgwałcić Dunię, która strzela (nie trafiając) doń z pistoletu, po czym ucieka, zostawiając broń. Swidrygajłow bierze ją i wychodzi, spędza noc w obskurnym hoteliku. Nad ranem wstaje i idzie pod jakiś urząd, gdzie na oczach zdumionego wartownika strzela sobie w głowę. Następnego dnia Raskolnikow udaje się na policję i składa prawdziwe zeznania na temat zabójstwa lichwiarki.
Akcja epilogu rozgrywa się w rok później. Raskolnikow dostaje stosunkowo łagodny wyrok – osiem lat katorgi i zostaje przewieziony do syberyjskiego więzienia. Wraz z nim jedzie Sonia. Dunia wychodzi za Razumichina. Po roku więzienia Raskolnikow przechodzi wielką przemianę, która gruntownie zmienia jego światopogląd. Dostojewski nie ujawnia nam jednak, na czym dokładnie ta przemiana ma polegać.
Filozofia kary jako odrodzenia
Dostojewski w młodości, za przestępstwa polityczne, został skazany na śmierć. Ułaskawienie, już na egzekucyjny plac, przywiózł posłaniec, a karę śmierci zamieniono na katorgę na Syberii. Pisarz spędził tam kilka lat, można go zatem uważać za prawdziwego fachowca od psychologii więziennej.
Swoje przeżycia z katorgi zawarł w powieści Wspomnienia z domu umarłych. Już w niej pojawia się szczególna idea, wedle której odpokutowanie zbrodni może przynieść winnemu nieporównywalne z niczym odkupienie i duchowe oczyszczenie. Lata cierpień mogą, zdaniem pisarza, ukształtować nowego człowieka – nie chodzi tu nawet o samą pokutę za zbrodnię, lecz po prostu o doświadczenie długotrwałej presji i męki. Dopiero wtedy, po pogodzeniu się z karą, sumienie ma możność dokonania samooczyszczenia – i to znacznie wykraczającego poza zakres „zanieczyszczeń” związanych bezpośrednio akurat z tą winą, za którą zostało się ukaranym.
Polifonizm
Technika powieściowa nazwana przez rosyjskiego badacza – Michaiła Bachtina, a wynaleziona przez Dostojewskiego.
Polega ona na tym, że zamiast dotychczasowej wszechwiedzy tradycyjnego narratora, informującego nas o poglądach i działaniach bohaterów, mamy same te działania. Każdy bohater jest niezależnym bytem – sam przedstawia nam swoje racje, zwłaszcza poprzez wypowiedzi i działanie. Narrator zaś powstrzymuje się od jakiejkolwiek oceny etycznej, nie zdradza nam, po czyjej jest stronie. Tym samym powieść staje się wielogłosowa, każdy ważniejszy bohater ma bowiem do dodania coś od siebie. To wszystko sprawia, że oprócz głównej opowieści narratora mamy w takim utworze do czynienia z wielką dyskusją, dialogiem między postawami światopoglądowymi i życiowymi poszczególnych postaci.
Fiodor Dostojewski (1821-1881)
Powieściopisarz rosyjski, mistrz prozy psychologicznej, uznawany za jednego z najwybitniejszych autorów świata. Jego utwory są wciąż przenoszone na scenę i ekranizowane. Najważniejsze tematy twórczości Dostojewskiego to: narodziny zła, indywidualizm, granice wolności, wina i kara, ateizm i religia, tajemne motywy ludzkich działań, skomplikowana psychika. Losy pisarza są dość powikłane. Aresztowany za działalność w kółku pietraszewców, został skazany na karę śmierci i tuż przed egzekucją ułaskawiony; zesłano go na cztery lata katorgi. Na zesłaniu zwrócił się Dostojewski ku chrześcijaństwu.
Jego najbardziej znane utwory to:
• Zbrodnia i kara,
• Idiota,
• Biesy,
• Bracia Karamazow.
Zapamiętaj!
Twórczość Dostojewskiego jest swoistym pomostem między dojrzałym europejskim realizmem psychologicznym a literaturą modernistyczną. Książki tego autora można zaliczyć do późnego realizmu, można też – zwłaszcza w sferze filozoficzno-światopoglądowej – myśleć o nich jako o utworach modernistycznych. Z polskim pozytywizmem nie mają zupełnie nic wspólnego.
Zobacz:
Zbrodnia i kara – Fiodor Dostojewski. Na czym polega uniwersalna wymowa powieści?
Przedstaw postać Raskolnikowa – bohatera powieści Dostojewskiego Zbrodnia i kara
Co to znaczy, że Zbrodnia i kara jest dziełem realizmu psychologicznego?