Autor
Franz Kafka – pisarz pesymistyczny. Jeden z najważniejszych twórców dwudziestego wieku. Zdominowany przez ojca, chory na gruźlicę, niezadowolony ze swojej biurowej pracy, niezdecydowany w sprawie miłości… Kim był? Geniuszem czy cichym urzędnikiem od ubezpieczeń? Z pewnością można go nazwać ofiarą sprzeczności: na przykład – talent artysty a nużąca praca w biurze. Własne marzenia, a silna osobowość surowego ojca. Pragnienie miłości i rezygnacja z małżeństwa. W końcu pochodzenie – Kafka mieszkał w Pradze, podaje się go jako przykład pisarza austriackiego, pochodzenia zaś był żydowskiego. Żyjąc na styku kultur, dotknięty antyżydowskimi atakami – nie identyfikował się z żadną . Jest przykładem pisarza wyalienowanego. Zmarł młodo – w wieku czterdziestu jeden lat. W testamencie nakazał przyjacielowi Maxowi Brodowi spalenie swoich dzieł. Na szczęście Brod nie spełnił ostatniej woli Kafki. Ocalały dzieła takie jak Proces i Zamek.
Suche fakty:
- Franz Kafka 1883-1924
- Autor utworów takich jak: Wyrok, Proces, Kolonia karna, Zamek,
- Mistrz prozy dwudziestolecia międzywojennego
- Twórca powieści parabolicznych i tzw. sytuacji kafkowskich
- Jego tłumaczem na polski i wielbicielem był Bruno Schulz.
Tytuł:
Proces – bo proces głównego bohatera jest osią fabularną powieści, dominantą organizującą całe dzieło. Ale Proces umieszczony w tytule ma ponadto wymiar metaforyczny – jest obrazem ludzkiego życia postrzeganego na kształt procesu o niewiadomym wyroku.
Tło epoki:
Dwudziestolecie międzywojenne okazało się czasem eksperymentów. Artyści poszukują nowych form wyrazu – atelier staje się laboratorium, malarz kubista przedstawia człowieka za pomocą brył geometrycznych, trwa fascynacja nauką. Dwie dekady między wojnami zwane czasem tanga i aeroplanu to eksplozja nowych pomysłów i talentów. Poeci futuryści odrzucają dorobek przeszłości, awangardziści eksperymentują w zakresie kompozycji wiersza. Twórcy prozy sięgają po nowe formy narracji, inaczej niż realiści kształtują świat przedstawiony. Do nurtu prozy awangardowej należy właśnie Franz Kafka, polski Bruno Schulz, Witold Gombrowicz. Ich powieści szokują – bo nie przypominają wcale tradycyjnych książek…
Uporządkuj treść:
Punkt wyjścia: do głównego bohatera Józefa K. bankowego prokurenta przybywają dwaj strażnicy, aby obwieścić mu, iż został właśnie aresztowany. Nie wiadomo za co, być może ktoś złożył na niego donos. Wszczęto dochodzenie – strażnicy nic nie chcą wyjaśnić, Józef K. Otrzymuje telefoniczny nakaz, by stawić się na pierwsze przesłuchanie. I tak już będzie cały czas – niejasne sytuacje, mroczne przestrzenie, niedopowiedziane zdarzenia. Wiadomo jedno: trwa proces.
Osią główną akcji jest proces.
Józef K. początkowo bohater się buntuje, pewien swojej niewinności, wytyka sądowi niekompetencje, zachowuje się pewnie i wyzywająco. Powoli poznaje sąd jako instytucję. Znamienne jest spotkanie z żoną woźnego sądowego, wykorzystywaną seksualnie przez sąd, poznaje machinę sądową oraz innych podejrzanych. Zmienia się codzienne życie Józefa K. Wprawdzie strażnicy twierdzą że sytuacja aresztowania nie powinna wpłynąć ani na jego pracę ani na tryb życia – ale jednak wpływa. Sad zaczyna wkradać się we wszystkie zakamarki życia bohatera, jego dawny urzędniczy układ dnia ulega całkowitej zmianie. Bywa w sądowych pokojach, spotyka się z ludźmi sądu, sąsiadka panna Burstner nie chce się z nim spotykać. Sąd powoli ogarnia nawet intymne sfery życia K. – jego kochanką staje się Leni kobieta poznana u adwokata. Józef K. próbując się ratować poznaje kolejnych ludzi sądu – malarza sadowego, kupca Blocka, – także skazanego, księdza, który okazuje się kapelanem sądowym.
Finał – wstrząsający i kryminalny. Przychodzą do Józefa K. dwaj panowie, wyprowadzają go za miasto i dokonują wyroku śmierci. Wbijają mu w serce nóż i obracają dwa razy. Egzekucja spada na k. równie nagle jak przedtem proces.
Terminy
- Powieść parabola – powieść , w której przedstawiona akcja posiada drugie, ukryte znaczenie. Jest obrazem głębszych treści, zdarzenia przedstawione bezpośrednio to jedynie powierzchniowa warstwa fabularna. To drugie przenośne znaczenie jest ważniejsze od pierwszoplanowego, ono decyduje o wartości utworu.
- Everyman – człowiek – każdy. Konstrukcja bohatera literackiego, którego podręcznikowym przykładem jest Józef.K. Everyman jest reprezentantem każdego z nas – nosi cechy ogólne, ma przeciętny wygląd i status, posiada popularne lub zredukowane nazwisko. Pisarz nie kształtuje jego indywidualnej osobowości. Po co taka konstrukcja bohatera? By na jego przykładzie pokazać prawa powszechne, dotyczące wszystkich. Uwaga! Everyman nie jest pomysłem XX wieku! Pochodzi ze średniowiecznego moralitetu! W wieku dwudziestym zyskał tylko nową postać – realizacji w prozie.
- Egzystencjalizm – nurt w humanistyce XX wieku, rozwinął się po drugiej wojnie światowej, lecz proza Kafki jest pewnym prekursorskim działaniem w tej tendencji. Egzystencjaliści odwołali się do filozofii siedemnastowiecznego myśliciela Pascala – jego teorii i człowieku jako kruchej trzcinie w kosmosie, nie posiadającej żadnej wiedzy o swojej sytuacji, tajemnicach egzystencji. Posiada za to świadomość swojej niewiedzy, co prowadzi do rozpaczy. Egzystencjaliści zakładają, że człowiek jest samotny w ogromnym i nierozpoznanym kosmosie, w dodatku – między jednym a drugim człowiekiem panuje ciemność…
- Reifikacja – „ urzeczowienie” – taki opis człowieka lub pojęć abstrakcyjnych, jakby były przedmiotami.
- Oniryzm – ukształtowanie przestrzeni na kształt snu. W Procesie zdarzenia rozgrywają się w mrocznych, niejasnych, dusznych przestrzeniach – jak w koszmarnym śnie, w korytarzach bez wyjścia.
.
Szczegóły – jeśli czytałeś to wiesz:
W jakim mieście rozgrywa się akcja?
Nazwa miasta nie jest podana. Uważa się ze prototypem miasta opisanego w Procesie jest Praga
Jaką wadę fizyczną miała bohaterka Leni?
Błonę między serdecznym a wskazującym palcem ręki.
W jakim dniu odbył się wyrok Józefa K.?
W przeddzień jego trzydziestych pierwszych urodzin
Jaki są ostatnie słowa Józefa K.?
Jak pies.
Jaką oznakę swojego urzędu nosił woźny sądowy?
Dwa pozłacane guziki na zwykłym cywilnym ubraniu.
Co malował malarz sądowy i jakie nosił pseudonim?
Malował portrety ludzi sądu a nosił pseudonim Titorelli.
Fakty i opinie:
Dlaczego to ważna powieść i jaki ma właściwie sens?
Przesłanie Procesu można odczytywać na dwóch płaszczyznach.
- Pierwsza – w planie realnym – dotyczy człowieka w zbiurokratyzowanym świecie współczesnego miasta. Jakkolwiek przerysowana historia Józefa K. oddaje prawdę o zagubieniu współczesnych ludzi wobec labiryntów urzędów, wszechwładności urzędników, podporządkowania prawom miejskich molochów. Warto zauważyć, że życie Józefa K. przed procesem także nie należało do fascynujących – nie był ani jednostką twórczą ani żadną indywidualnością. Wiódł życie schematyczne, samo w sobie absurdalne. Właściwie proces nadał temu życiu sens – bo Józef K. zapragnął dowieść, że jest niewinny. Niestety wobec zhierarchizowanej, bezdusznej machiny sądowej okazał się bezradny. Możemy zresztą tę interpretację jeszcze rozszerzyć. Jeśli sąd odczytamy jako władzę – bezduszną, nie liczącą się z jednostką, inwigilującą obywateli, czyli totalitarną – jest wówczas Proces opowieścią o bezradności człowieka wobec totalitaryzmu.
- Drugi plan sensu powieści rozgrywa się już na płaszczyźnie metafizycznej. Oto paraboliczny wymiar zdarzeń. Józef K. to człowiek każdy. Spada na niego proces –jak życie nie wiadomo za co czemu, dlaczego, a jakim zakończeniem. Zarządza tym życiem nieokreślona siła – Sąd a może Bóg – i wyrok, śmierć także przychodzi niespodziewanie. Zagadki przed którymi stoi bohater mają więc wymiar egzystencjalny – ukazują człowieka we władzy tajemnic istnienia bezradnego wobec zagadki życia i śmierci, boga i sensu istnienia. W tym sensie proces staje się metaforą życia ludzkiego.
Wypracowania z Procesu:
- Charakterystyka Józefa K.
- Kafkowskie przestrzenie – scharakteryzuj opisy miasta i sądu w Procesie i ich sens.
- Proces powieścią o zniewoleniu i samotności.
Prace domowe:
- Wskaż operowania absurdem w Procesie
- Wypisz cechy Procesu jako powieści – paraboli
- Wypisz kilka istotnych według ciebie myśli Procesu i napisz jak je rozumiesz.
Do odpowiedzi z Procesu:
- Dlaczego mówi się ze powieść Kafki jest studium totalitaryzmu?
- Jak rozumiesz termin sytuacje kafkowskie? Podaj przykłady.
- Co możesz powiedzieć o bohaterach powieści?
Proces na maturze:
Proces Kafki znajduje się na liście lektur obowiązujących na poziomie rozszerzonym. Nie powinien być zatem główną lekturą tematu wypracowania na poziomie podstawowym – ale może zostać przytoczony fragment utworu dla porównania z innym. Tu aż się proszą opisy przestrzeni lub dialogi o wymowie filozoficznej. Zważywszy zaś ze tematy na rozszerzonym mają być w tym roku bardziej twórcze – należy przemyśleć przede wszystkim przesłanie utworu i możliwe zestawienia.
Na ustnej:
Lektura i osoba głównego bohatera jest doskonałą lekturą podmiotu do tematów wokół zagadnień:
- Everyman w literaturze
- Samotność
- Totalitaryzm
- Obrazy miasta
- Obrazowanie oniryczne
- Paraboliczność w prozie
- Nowatorstwo pisarzy XX wieku
Zobacz: