Dane:
Dzieło: Przemyślny szlachcic Don Kichot z Manczy
Autor: Miguel de Cervantes
Czas i miejsce akcji
Hiszpania, czasy mniej więcej współczesne autorowi.
Miguel de Cervantes miał bardzo barwne życie. Dzieciństwo spędził w Madrycie. W młodości za udział w pojedynku został skazany na wygnanie i obcięcie prawej dłoni. Na szczęście do wykonania wyroku nie doszło. Był w służbie u kardynała, zaciągnął się do wojska i jako żołnierz floty hiszpańskiej brał udział w bitwie morskiej z Turkami w cieśninie Lepanto. Odniósł lekkie ranny, ale utracił władzę w lewej ręce. Podczas powrotu do Hiszpanii został porwany przez piratów i sprzedany do niewoli algierskiej, tam skazano go na śmierć. Dopiero po pięciu latach został wykupiony i wrócił do Hiszpanii. W ojczyźnie był królewskim poborcą podatków i podczas pełnienia tej funkcji dwa razy znalazł się w więzieniu – tam prawdopodobnie powstały pierwsze fragmenty Don Kichota. Chociaż jego powieść cieszyła się ogromną popularnością, to Cervantesowi nie przyniosła fortuny. Zmarł sławny, ale bardzo biedny.
Co to za typ bohatera?
- Idealista.
- Błędny rycerz.
- Szlachetny marzyciel.
- Melancholik.
- Heroicznie sprzeciwiający się złu nawet w warunkach niegwarantujących powodzenia takiej postawy.
Don Kichot symbolizuje
- Postawę, charakteryzującą się chęcią walki o wzniosłe idee wbrew wszelkim przeciwnościom i… zdrowemu rozsądkowi.
- Człowieka niezrozumianego przez innych, uznawanego za wariata – tak naprawdę cnotliwego i o wysokim poczuciu sprawiedliwości, który jednak uchodzi za nienormalnego w zdemoralizowanym społeczeństwie.
- Kontrast między poezją a prozą życia – gdy porównujemy go z jego giermkiem Sancho Pansą.
- Donkiszot i Sancho Pansa symbolizują dwa bieguny w każdym człowieku: ascetyzm i zmysłowość, mózgowość i intuicyjność, duchowość i cielesność, idealizm i zdrowy rozsądek.
Znaczenie bohatera
Bohater powieści Cervantesa stał się w kulturze postacią symboliczną – donkiszotem nazywa się idealistę nieliczącego się z rzeczywistością, marzyciela, który pragnie naprawiać świat, choć inni z niego szydzą.
CV
- Najważniejsze momenty w życiu bohatera
- Decyzja o wybraniu losu błędnego rycerza – od tej pory Donkiszot wędruje po świecie, przeżywając różne przygody.
- Przekonanie Sancho Pansy, by mu towarzyszył – bez wiernego giermka cała ta historia wyglądałaby inaczej.
- Walka z wiatrakami – najbardziej znany epizod z historii Donkiszota.
- Klęska w pojedynku z Rycerzem Białego Miesiąca – bezpośrednia przyczyna powrotu do domu.
- Don Kiszot, zubożały szlachcic, był namiętnym czytelnikiem rycerskich romansów. Od nich właśnie, jak twierdzi narrator, „tak mu mózg wysechł, że wreszcie rozsądek utracił”. Bohater postanowił zostać błędnym rycerzem i wyruszyć w świat w poszukiwaniu przygód i sławy. Założył więc odziedziczoną po pradziadach zbroję (mocno zardzewiałą…), brakującą przyłbicę dorobił z kartonu, chudej szkapie nadał dumne imię Rosynant, a sam nazwał się Donkiszotem z Manczy.
- Pozostało mu jeszcze wybrać damę serca. A że kochał się kiedyś w młodej chłopce, ją właśnie uczynił swą wybranką. Dziewczyna nazywała się Aldonza Lorenzo, ale Donkiszot wybrał dla niej godniejsze imię – Dulcynea z Toboso. Tak oto przygotowany bohater wyruszył w drogę.
- Był tylko jeszcze jeden problem: Donkiszot przypomniał sobie, że jeszcze nie został pasowany na rycerza. Poprosił więc o tę przysługę kasztelana w zamku o czterech wieżach, gdzie się zatrzymał na nocleg. W rzeczywistości zamek był zajazdem, kasztelan – karczmarzem, piękne damy – „nie całkiem domytymi” pannami lekkich obyczajów… Pasowany na rycerza bohater już następnego dnia dokonał „wielkiego” czynu: uratował Jędrka, pasterza bitego przez gospodarza. Wieśniak chętnie przyrzekł, że wypłaci chłopcu należność co do grosza. Odjeżdżający „mściciel krzywd” nie zobaczył już jednak, że chłopiec dostał jeszcze więcej batów…
- Dalsze losy Donkiszota to ciąg podobnie niefortunnych przygód. Towarzyszył mu w nich Sancho Pansa – wieśniak, którego namówił, by został jego giermkiem (obiecał mu za to władzę na wyspie).
Wędrówkę Donkiszota przerwał pojedynek z tajemniczym Rycerzem Białego Miesiąca, który zażądał, aby w przypadku przegranej bohater usunął się na rok do swej wioski i żył, „nie biorąc miecza do ręki”. Honorowy Donkiszot musiał wypełnić ten warunek. W rzeczywistości Rycerzem Białego Miesiąca był balwierz Samson Carrasco, który w ten właśnie przemyślny sposób pragnął zawrócić bohatera do domu. Po porażce w pojedynku Donkiszot pojechał do Manczy – planował przez ten rok być pasterzem i wieść sielskie życie. Jednak powróciwszy do swej wioski, ciężko zachorował. Czy przyczyną nie była przypadkiem „żałość z powodu porażki oraz z powodu nieziszczenia się jego pragnień”?
Charakterystyka – kwestionariusz osobowy
- Wiek: „zbliżał się do pięćdziesiątki”.
- Wygląd: „wysokiej postawy, suchy na twarzy, członki ma długie, żylaste, cerę żółtą, nos orli nieco zakrzywiony, długie wąsy, czarne i obwisłe”.
- Stan cywilny: kawaler, ale wzdychający do pięknej Dulcynei z Toboso (raczej wytworu jego wyobraźni niż realnie istniejącej osoby).
- Mocne strony: łagodny, prostoduszny. Umie współczuć, ma silne poczucie sprawiedliwości. Sancho Pansa powiedział o nim: „duszę ma jak kryształowy dzban, nie potrafi nikomu szkodzić, raczej dobro wszystkim świadczy, nie ma w nim złośliwości nijakiej; dziecko potrafiłoby mu wmówić, że jest noc wśród białego dnia, i dla tej poczciwości miłuję go z całego serca i nie mogę go porzucić mimo wszystkiego szaleństwa, jakie wyczynia”.
- Słabe strony: naiwny, uparty.
- Zainteresowania: Donkiszot „był wielkim miłośnikiem łowów” i równie wielkim miłośnikiem rycerskich romansów. Gdy je czytał, zapominał o całym świecie. „Miał zawsze głowę nabitą czarami, przygodami, walkami, historiami miłosnymi, wyzwaniami i różnymi bzdurami, od których roi się w księgach rycerskich. Wszystko, co mówił, myślał i robił do tych rzeczy tylko się ściągało”.
- Ulubione zajęcia: początkowo czytanie (wiadomo czego…). Później, gdy Donkiszot przeszedł do czynów, wędrowanie po świecie i stawanie w obronie wszystkich pokrzywdzonych.
- Ulubiony gadżet: miednica zdobyta w pojedynku z balwierzem – według Donkiszota czarodziejski hełm.
Znaki szczególne: stracił zęby.
„Atak przeciw księgom rycerskim”
Z założenia Don Kichot miał być parodią bardzo poczytnych wówczas romansów rycerskich. Cervantes był świetnym obserwatorem życia i obyczajów, potrafił też to, co zaobserwował, ironicznie zinterpretować. Dzieje Don Kichota nie są jednak tylko satyrą społeczną, to także ponadczasowa opowieść o walce dobra ze złem.
Pierwszy tom powieści, wydany w 1605 roku, cieszył się tak dużą popularnością, że powstała nawet druga część, napisana przez anonimowego autora, występującego jako Alonso Fernandez de Avellaneda. To literackie piractwo skłoniło Cervantesa do napisania własnej wersji dalszych przygód Don Kichota, które wydał dziesięć lat później, w 1615 roku.
Najsławniejszy hidalgo
Hidalgo to hiszpański odpowiednik naszego biednego szlachcica z epoki staropolskiej. Był bardzo biedny, ale jednocześnie bardzo ambitny i dumny ze swego pochodzenia (w Polsce wśród biednej szlachty zaściankowej popularne było powiedzenie: „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie albo i królowi”.) Uważał się za równego królom i – choć czasem głodował – nigdy nie splamił się pracą. Hidalgo był jednym z ulubionych bohaterów literatury hiszpańskiej.
Don Kichot z Manczy (naprawdę nazywał się Alonso Quijote) był właśnie hidalgiem, ubogim szlachcicem, który posiadał ziemię, gospodarstwo rolne, gospodynię i pachołka. Zaniedbywał jednak obowiązki gospodarskie, wyprzedawał nawet swoje dobra, aby… kupować książki, a konkretnie romanse rycerskie.
„Tak się zapamiętał w swojej lekturze, że na czytaniu trawił całe noce, od zmierzchu do świtania, i całe dnie, od świtu do zmierzchu; dlatego też i z braku snu, a zbytku czytania, tak mu mózg wysechł, że wreszcie rozsądek utracił”.
Pod wpływem lektur na przykład takich jak opowieść o Persiwalu z Walii, czy opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, przestał rozróżniać, co jest prawdziwym życiem, a co fikcją literacką. Uznał, że dla własnej sławy i dobra kraju konieczne jest, aby został błędnym rycerzem, czyli naprawiał krzywdy całego świata, narażał się na niebezpieczeństwo i zdobył nieśmiertelną sławę. Skłonił oberżystę, którego wziął za kasztelana, właściciela ogromnego zamku, aby pasował go na rycerza.
Przyjął imię Don Kichot, swego konia nazwał Rosynantem. Przyjął też na służbę pachołka, którego uczynił swym giermkiem Sancho Pansę. Wyruszył w świat, a podczas swej wyprawy przeżył wiele przygód.
Rycerz smętnego oblicza
Cervantes opisał wygląd zewnętrzny swego bohatera dosyć dokładnie. Don Kichot miał około pięćdziesięciu lat (podobnie jak autor w momencie pisania powieści), był „silnie zbudowany”, wysoki i bardzo chudy. Miał pociągłą smutną twarz z dużymi obwisłymi wąsami. Przez swego giermka nazwany był rycerzem smętnego oblicza. Ubrany był – a raczej przebrany – w starą zardzewiałą zbroję, która przy każdym ruchu przeraźliwie skrzypiała, i hełm z przyłbicą z tektury. Uzbrojony był jak na rycerza przystało w tarczę i długą kopię. Rosynant był podobny do swego pana – również bardzo chudy.
Realista Sanczo Pansa?
Giermek Don Kichota, Sanczo Pansa, był sługą tchórzliwym i pazernym na majątek. Wyglądał zupełnie inaczej niż jego pan – był niski, okrągły i rumiany, miał krzywe nogi i wielki brzuch, chodził ubrany w dziurawe spodnie i koszulę nie pierwszej czystości. Jeździł na wyjątkowo cierpliwym ośle. Posługiwał się bardzo soczystym językiem. Sanczo bardzo często używał przysłów, którymi wyjątkowo trafnie puentował różne sytuacje.
Wędrował ze swym panem nie z miłości czy przywiązania, ale dla korzyści materialnych. Hidalgo obiecywał mu, że zdobędzie sławę i bogactwo; być może zostanie nawet wielkorządcą jakiejś wyspy lub zdobytego królestwa. Początkowo naiwny sługa wierzył swemu panu, ale przekonał się, że przygody, w które się wdają, nie przynoszą zysków. Nie opuścił jednak Don Kichota. Chociaż sam nie chciał walczyć, często śpieszył swemu panu z pomocą. Próbował nawet uchronić hidalga przed rozczarowaniem, inscenizując spotkanie Don Kichota z damą jego serca. Kiedy za sprawą różnych okoliczności został wielkorządcą wyspy Baratarii (mimo wszystko spełniły się słowa jego pana), chociaż był dobrym władcą, nie chciał prowadzić wojen. Zrzekł się wszelkich korzyści i towarzyszył swemu panu do ostatnich chwil życia.
Dama serca
Don Kichot, jak każdy prawdziwy rycerz, pragnął mieć damę serca, jego wybranką została Aldonza Lorenzo z sąsiedniej wioski. Była to krzepka, urodziwa wiejska dziewczyna, która w niczym nie przypominała damy. A jednak Don Kichot wybrał właśnie ją i nazwał Dulcyneą z Toboso.
Nie wiemy, czy Don Kichot naprawdę widział kiedykolwiek Aldonzę (autor podaje na ten temat sprzeczne informacje), jednak dla prawdziwego rycerza nie miało to znaczenia. W jego oczach była ona damą i panią jego serca. W jej imieniu wypełniał swoje posłannictwo i jej składał meldunki o swych bohaterskich czynach. Oswobodzonych galerników Don Kichot zobowiązał, aby zdali Dulcynei sprawę z jego czynów. Sanczo Pansa, gdy zbliżali się do Toboso, wioski, w której mieszkała Dulcynea, próbował wmówić swemu panu, że trzy jadące na osłach wieśniaczki to pani jego serca z dwórkami. Hidalgo zauważył, że to nieprawda, ale uznał, że pani jego myśli została zamieniona w wieśniaczkę przez złego czarownika.
Pojedynki z olbrzymami i demonami
Don Kichot inaczej postrzegał świat, swoje wyobrażenia i fantazje brał za rzeczywistość. Świat interpretował na opak, mylił przyczyny i skutki zdarzeń. Najbardziej znaną przygodą hidalga była walka z trzydziestoma wiatrakami, które wziął za wielorękich olbrzymów. Walczył też z demonami, które okazały się stadem owiec. Wyobrażał sobie demony i olbrzymy, ale zło, z którym chciał walczyć, było prawdziwe.
I dlatego chociaż początkowo czyny Don Kichota nas śmieszą, z czasem zaczynają budzić współczucie, a nawet szacunek. Hidalgo był szczery, miał nadzieję, że uda mu się naprawić całe zło tego świata. Walczył w obronie uciśnionych, ciemiężonych i poniżonych, a Cervantes napisał: „nie należy żadną miarą nazywać oszustwem tego, co ma cel zacny”.
Trudno naprawić świat samotnie, dlatego zmęczony i poraniony Don Kichot zapragnął zostać pasterzem i żyć na łonie natury. Było to jednak również nierealne marzenie.
Ostatecznie nasz bohater wrócił na łono rodziny i wyrzekł się rycerskiego rzemiosła. O tym, jak bardzo był zawiedziony, może świadczyć testament, w którym podkreślił, że jego siostrzenica (spadkobierczyni), chcąc wyjść za mąż, musi się najpierw upewnić, że jej narzeczony nie czytuje romansów rycerskich.
Realista i fantasta – dwa sposoby widzenia świata
Don Kichot i Sanczo Pansa to dziwna para: zapaleniec i szaleniec oraz stąpający mocno po ziemi realista. Na początku powieści Don Kichot jest niegroźnym wariatem, a Sanczo kastylijskim prostym wieśniakiem, który stale przerywa wywody swego pana i sprowadza go na ziemię. Z czasem hidalgowi autor daje wzniosłe poczucie sprawiedliwości i umiłowanie cnoty, a jego giermkowi wrodzony zdrowy rozum.
Stają się tym samym uosobieniem kontrastu między poezją a prozą życia. Jedni z pobłażaniem nazywają Don Kichota marzycielem, który nie potrafił pogodzić się z rzeczywistością, w jakiej przyszło mu żyć. Inni, między innymi ludzie oświecenia i polscy pozytywiści, uważali go za nierozumnego fantastę pozbawionego rozsądku. Romantycy widzieli w nim bohatera heroicznego, indywidualistę i buntownika, który staje do nierównej walki.
W postaciach pana i jego giermka odnajdujemy dwie skrajnie różne postawy wobec świata i odmienne typy psychologiczne.
Co nam zostało z Don Kichota?
- Don Kichotami nazywamy dziś ludzi, którzy kierują się wzniosłymi ideami, pragnieniem walki o szlachetne cele, ale nie mają poczucia rzeczywistości, realności swych zamierzeń. Często tacy ludzie budzą w nas śmiech albo współczucie. Don Kichot jest wielkim idealistą, potomkiem Ikara, który podporządkowuje rzeczywistość swoim marzeniom.
- Donkiszoteria – postawa życiowa, sposób postępowania właściwy Don Kichotowi, walka z góry skazana na niepowodzenie.
- Kiedy możemy powiedzieć, że ktoś walczy z wiatrakami? Kiedy podejmuje się czynów nierealnych i próbuje zmienić coś, czego zmienić się nie da.
Pojęcia zwiazane z tym bohaterem
- Donkiszoteria (donkiszotyzm) – naiwna chęć walki o wzniosłe idee.
- Walka z wiatrakami – działania skazane z góry na klęskę, robienie rzeczy bezsensownych.
O utworze źródłowym
Donkiszot jest tytułowym bohaterem powieści hiszpańskiego pisarza Miguela Cervantesa Saavedry – Przemyślny szlachcic Don Kichote z Manczy (część pierwsza została wydana w 1605 r., druga w 1615). Cervantes parodiuje w swoim utworze rycerskie romanse (podobne do tych, które chętnie czytywał Donkiszot), ale jednocześnie pokazuje prawdę o różnych ludzkich postawach, o konflikcie jednostki ze społeczeństwem, wyobraźni z rozsądkiem. Cervantes ukazuje w swym utworze przedstawicieli różnych grup społecznych. Daje także sugestywny opis hiszpańskiego krajobrazu.
Komizm, którego w tym utworze niemało, ma swoje źródło zazwyczaj w zderzeniu wyidealizowanych wizji Donkiszota i realiów rzeczywistości, np. w zestawieniu sztucznego, podniosłego stylu rycerskich romansów z językiem używanym przez prawdziwych ludzi w prawdziwym świecie.
Zobacz: