Najważniejsze informacje:

  • Niezależnie od tego, jaki jest cel wojny, słuszny czy nie, wojna jest złem. Ponieważ umierają nie tylko żołnierze, także bezbronni ludzie, rodziny zostają rozdzielone, zrujnowana gospodarka i środowisko, zniszczone dzieła sztuki i dorobek wielu lat. Mimo to człowiek ciągle prowadzi wojny.
  • Dobiega końca wojna w Iraku. Jakie będzie to państwo po obaleniu reżimu Saddama Husajna? I czy konieczna była zbrojna interwencja wojsk amerykańskich i ich sprzymierzeńców?

Bohaterowie, o których powinieneś pamiętać:

  • Zawisza Czarny – najsłynniejszy polski rycerz, walczył pod Grunwaldem.
  • Szlachta z Soplicowa (Pan Tadeusz) – po bitwie w Soplicowie w obawie przed represjami ze strony rosyjskich żołnierzy wyrusza do Polski i przyłącza się do polskich oddziałów wspierających Napoleona. Tadeusz z niedoświadczonego, delikatnego młodzieńca staje się odważnym, poważnym żołnierzem.
  • Józef Skawiński (Latarnik) – uczestnik nie tylko powstania listopadowego, także Wiosny Ludów, wojny secesyjnej w Stanach. Wzór żołnierza.

Niezbędne dzieła literackie:

Iliada – epos Homera o wojnie między Grekami a mieszkańcami Troi (Ilionu). Wojna trwała 10 lat. I zakończyła się dzięki podstępowi Odyseusza (koń trojański).

Pan Tadeusz – z rosyjską wojną Napoleona Polacy wiążą ogromne nadzieje. Epopeja rozgrywa się w chwili przygotowań i wymarszu na Rosję. Utwór przepełniony jest entuzjazmem i nadzieją, dopiero w Epilogu Mickiewicz ujawnia ogromne rozczarowanie.

Krzyżacy – wielka zwycięska wojna polskiego rycerstwa z zakonem krzyżackim. Bitwa pod Grunwaldem to chyba najsłynniejsza polska bitwa. Dowód? Nikt nie ma problemu z zapamiętaniem tej daty, a co roku na polach grunwaldzkich zagorzali wielbiciele epoki rycerstwa rekonstruują przebieg bitwy. Widowisko jest fantastyczne.

Trylogia – wiek XVII to czas wielkich wojen z Turcją, Szwecją, Ukrainą. Trylogia to opis przygód szlachciców biorących udział w wojnach. Najsłynniejsze momenty:

  • oblężenie Zbaraża w Ogniem i mieczem,
  • obrona klasztoru na Jasnej Górze (Potop),
  • wysadzenie Kamieńca Podolskiego (Pan Wołodyjowski).

Kamienie na szaniec (Aleksander Kamiński) – walka Szarych Szeregów w ramach Małego Sabotażu z okupantem hitlerowskim. Brakowało im broni, ale nie brakowało odwagi i poświęcenia. Najsłynniejszy moment – akcja pod Arsenałem, czyli odbicie Rudego z rąk gestapo.

Pamiętnik z powstania warszawskiego (Miron Białoszewski) – wojna, a konkretnie powstanie warszawskie widziane oczami cywila. Najważniejszym staje się przetrwać, przeżyć i ocalić najbliższych.

 

Temat wojny w poezji

Wojna jest tematem, który szczególnie zaistniał w poezji w czasie okupacji. Wtedy poeci, tacy jak Baczyński, należący
do pokolenia urodzonego około 1920 roku, nazywanego pokoleniem Kolumbów, mierzyli się z trudnymi wyborami życiowymi: walczyć czy normalnie żyć?, walczyć czy pisać?
Ci, którzy przeżyli, po wojnie próbowali podsumować swe dramatyczne doświadczenia i opisać próby powrotu do normalnego życia. A powrót nie był łatwy. Szczególnie udokumentował to w swych wierszach Tadeusz Różewicz, były partyzant, który utracił w czasie wojny brata.
Powojenna poezja dokumentowała też Holokaust – zagładę Żydów podczas II wojny światowej.

 

Krzysztof Kamil Baczyński, *** (Niebo złote ci otworzę…)

Wiersz ten, jeden z najbardziej znanych wojennych wierszy, obiecuje jakiemuś nieznanemu „ty” lirycznemu magiczną perspektywę otworzenia „nieba złotego”.
Niebo to, opisane za pomocą magicznych, metaforycznych określeń: „ciszy biała nić”, „mleczów miękkich płynny lot”, jest jednak jakoś niepokojące, bo mają się w nie przemienić „ziemia twarda”, „powietrza drżące strugi”.
Ostatnia, czwarta strofa przynosi obraz katastrofy i zniszczenia, mówi o przeszkodzie, która nie pozwala „otworzyć złotego nieba”:

Jeno wyjmij mi z tych oczu
szkło bolesne – obraz dni,
które czaszki białe toczy
przez płonące łąki krwi.
Jeno odmień czas kaleki,
zakryj groby płaszczem rzeki,
zetrzyj z włosów pył bitewny,
tych lat gniewnych
czarny pył.

Naturalistyczne obrazowanie w tej strofie poraża czytelnika. Nagromadzenie takich wyrazów, jak czaszki, krew, groby wywołuje nastrój grozy.

Nie rezygnuje się jednak z metafor (szkło bolesne – obraz dni, płonące łąki krwi, płaszcz rzeki, lat gniewnych czarny pył). Nie brakuje w tych opisach plastyczności i patosu. Naszkicowana sytuacja przypomina biblijną apokalipsę.
Ponieważ wiersz powstał w 1943 roku, a więc w środku wojennej zawieruchy, można podejrzewać, że właśnie ona została określona jako „czas kaleki”.

Tekst został spopularyzowany przez Ewę Demarczyk jako brawurowo wykonana piosenka.

 

Wisława Szymborska, Nienawiść

Wojna pojawia się jako jeden z przejawów nienawiści w refleksyjnym i jak zwykle przewrotnym wierszu Szymborskiej.

Jest mistrzynią kontrastu
Między łoskotem a ciszą,
Między czerwoną krwią a białym śniegiem.
(…)
Ma bystre oczy snajpera
I śmiało patrzy w przyszłość
– ona jedna.

Ostatnia strofa, zakończona jest superironiczną, zaskakującą puentą. Niezwykle pesymistyczną, bo przecież nie jest optymistyczny wniosek, iż we współczesnym świecie śmiało patrzy w przyszłość tylko nienawiść. Oczywiście mamy tu do czynienia z antropomorfizacją. Nienawiść ma cechy typowe dla człowieka, patrzy, ma oczy…

 

Antoni Słonimski, Elegia miasteczek żydowskich

Aluzję do zagłady miasteczek żydowskich w czasie wojny znajdziemy właśnie w tym utworze Słonimskiego.
Sam tytuł i gatunek: elegia, sugeruje, że mamy do czynienia z liryką żałobną, pieśnią lamentacyjną, bliską trenowi, pogrzebową. Taką właśnie pieśń można tylko poświęcić nieistniejącemu już żydowskiemu światu „w Hrubieszowie, Karczewie, Brodach, Falenicy”.

Powtórzenie: „Nie masz już, nie masz w Polsce żydowskich miasteczek” przypomina strukturą właśnie lament żałobników. Wiersz zawiera opis nieistniejących już miasteczek („gdzie szewc był poetą, / Zegarmistrz filozofem, fryzjer trubadurem”, „ starzy Żydzi w sadach pod cieniem czereśni / Opłakiwali święte mury Jeruzalem”, było słychać śpiew „z drewnianej bóżnicy” i widać świeczki w oknach). Są tu też wyraŹne aluzje do ich zagłady: „znikły resztki ostatnie”, „krew piaskiem przysypano, ślady uprzątnięto”.

Z tymi brutalnymi obrazami kontrastują kulturowe aluzje do malarstwa Chagalla, które w surrealistycznej konwencji przedstawiało senne żydowskie miasteczka:

Błyszczy tu księżyc jeden, chłodny, blady, obcy,
Już za miastem na szosie, gdy noc się rozpala,
Krewni moi żydowscy, poetyczni chłopcy,
Nie odnajdą dwu złotych księżyców Chagalla.

Ostatnia strofa nawiązuje do męczeństwa narodów polskiego i żydowskiego w czasie wojny:

Nie ma już tych miasteczek, przeminęły cieniem,
I cień ten kłaść się będzie między nasze słowa,
Nim się zbliżą bratersko i złączą od nowa
Dwa narody karmione stuleci cierpieniem.

Wiersz dotyka także tematyki małych ojczyzn, czyli najbliższego otoczenia, miejsca urodzenia, środowiska, z którego człowiek wyrasta. Na terenie takim nieraz współistniały różne kultury, np. polska i żydowska. Woja zniszczyła tę wielokulturowość.

 

Tadeusz Różewicz, Ocalony

Sytuację mówiącego w wierszu opisuje zdanie:

Mam dwadzieścia cztery lata
ocalałem
prowadzony na rzeź.

Jest najważniejsze, bo stanowi pierwszą i ostatnią strofę. Trudno wyczuć w tych słowach radość. Raczej znać niepokój. Mówiący w wierszu czuje się zagubiony, przeżył dramatyczne doświadczenie, które jest zapewne doświadczeniem piekła wojny, zagłady, obozów:

widziałem:
furgony porąbanych ludzi
którzy nie zostaną zbawieni.

Mówiący w wierszu żyje w świecie, w którym zniknęły wartości moralne:

Pojęcia są tylko wyrazami:
cnota i występek
prawda i kłamstwo
piękno i brzydota
męstwo i tchórzostwo.
Jednako waży cnota i występek

Dlatego poszukuje nauczyciela i mistrza. Używa metaforyki biblijnej:

Szukam nauczyciela i mistrza
niech przywróci mi wzrok słuch i mowę
niech jeszcze raz nazwie rzeczy i pojęcia
niech oddzieli światło od ciemności.

Motyw oddzielania światło od ciemności oraz nazywania rzeczy i pojęć to nawiązanie do Księgi Rodzaju, do biblijnej sceny stworzenia świata. Pojęcia zdefiniowania świata na nowo, przywrócenia wartości to postulat konieczny w powojennym świecie, w którym nie istnieją już żadne zasady.

Wiersz pochodzi z tomu Niepokój wydanego w 1947 roku. To przykład wiersza, w którym rany wojenne są jeszcze świeże, obwieszcza się kryzys moralny, kryzys wartości. Nie ma mistrzów i autorytetów, ale optymistyczne jest to, że jeszcze się ich szuka.

Utwór jest dramatycznym wołaniem, pozbawionym jednak skomplikowanych środków poetyckich. To przykład „poezji ściśniętego gardła”, wiersza o oszczędnej formie, pozbawionego rymów, epitetów, metafor. Zastępują je mocne określenia, oddające ogrom zbrodni („furgony porąbanych ludzi” czy obrazowe porównanie „człowieka tak się zabija jak zwierzę”). Budowę wiersza można określić jako klamrową. Pierwsza strofa jest identyczna z ostatnią.

 

Jaki może być temat wypracowania egzaminacyjnego?

  • Czy są sytuacje, w których wojna jest absolutną koniecznością? Wypowiedz się na ten temat, odwołując do swojej znajomości historii.
    Temat bardzo trudny. Bo wiadomo, że wojna jest zła. Ale czy zdarzają się sytuacje, w których wojna jest usprawiedliwiona, jest koniecznością? Tak, to wojna obronna. Trudno bowiem siedzieć z założonymi rękami, kiedy wróg napada na nasz kraj. A więc II wojna światowa z punktu widzenia Polski jest jak najbardziej usprawiedliwiona, z punktu widzenia agresora czyli Niemiec i Związku Radzieckiego, jest to wojna zła. Usprawiedliwiona jest także wojna, która występuje przeciwko uciskowi człowieka, przeciwko nieludzkiemu, szaleńczemu reżimowi. Taki był przecież oficjalny powód interwencji zbrojnej Amerykanów w Iraku. Kolejny powód – groźba użycia przez Irak broni masowego rażenia.

 

Temat wojny może się jeszcze pojawić, jeśli motywem przewodnim testu egzaminacyjnego będzie:

  • Tolerancja
    Zwróć uwagę, jak wiele wojen wybuchało właśnie z powodu jej braku. Często zamiast próby zrozumienia czyjejś odmienności – czy to rasowej, społecznej czy religijnej – następował atak, chęć zniszczenia tego, co nieznane. Skojarz Holocaust – prześladowanie i niszczenie Żydów w czasie II wojny światowej.
  • Zwycięstwo
    Przypomnij sobie bohaterów literackich, którym udało się zwyciężyć wroga. Może niektórzy pokonali go tylko moralnie, strzegąc do końca swych ideałów? Może niektórzy pokonani byli jednocześnie zwyciężonymi?
  • Władza i władca
    Zwróć uwagę, jak wiele wojen wynikało z ludzkiej pychy, z próżności tych, którzy rządzili. Skojarz dyktaturę – Hitlera, Stalina, Saddama Husajna – ludzi, którzy dla własnych korzyści poświęcili życie milionów bezbronnych ludzi.
  • Poświęcenie
    Poświęcenie tych, którzy ofiarowali swoje życie za ojczyznę – setek tysięcy walczących z bronią w ręku żołnierzy ale i cywilów, którzy giną w każdej wojnie.
  • Cierpienie
    O tym, że w czasie wojny cierpi wiele niewinnych ludzi, w tym dzieci, nikogo nie trzeba przekonywać. Nie będziesz też miał problemu ze znalezieniem odpowiednich przykładów w literaturze.
  • Zło
    Wojna zawsze jest złem – bez względu na to, czy jest słuszna, czy nie. Zapamiętaj – nie można zła zwyciężać złem!

 

Zwróć uwagę! Takie tematy mogą pojawić się na egzaminie!

  • W czasie wojny milczą prawa. Ustosunkuj się do słów Cycerona, odwołując się do lektur i swojej wiedzy historycznej.
  • Kiedy się wojna poczyna, to się piekło otwiera. Rozwiń tę myśl, odwołując się do swoich wiadomości z literatury.
  • Cel wojny może być sprawiedliwy, ale środki nigdy. Czy zgadzasz się z tymi słowami?
  • Wiem, że to były dla Ciebie ciężkie chwile. Te słowa uczyń myślą przewodnią listu do przyjaciela, który znalazł się w kraju ogarniętym wojną.
  • Wojna – to naprawdę najgorszy sposób rozstrzygania sporów międzypaństwowych. Wygłoś mowę w tej sprawie.

Komentarz do tematów

Temat 1.
To typowy temat na rozprawkę. Masz się ustosunkować do słów Cycerona. Ustosunkować, czyli albo się z daną myślą zgodzić, albo nie. Pamiętaj – swoje zdanie musisz poprzeć argumentami. Nie wystarczy, że powiesz – zgadzam się/ nie zgadzam się, bo tak.
Zwróć też uwagę na dalszą część tematu. Masz odwołać się do znanych Ci lektur, ale też (koniecznie!) do wiedzy, którą wyniosłeś z lekcji historii. Możesz też powołać się na historię współczesną – czyli wydarzenia, które znasz z gazet i telewizji.
Jak rozumieć ten temat?
Zastanów się, czy w czasie wojen są przestrzegane prawa człowieka, czy nie zmieniają się nasze zasady moralne.

Temat 2.
Także rozprawka. Zwróć jednak uwagę, że zasadniczo różni się od tematu 1. Tam miałeś ustosunkować się do słów zawartych w temacie – czyli napisać, co o nich sądzisz, zgodzić się z nimi lub nie. Ten temat także wykorzystuje cytat – ale w tym wypadku stanowisko, jakie masz zająć, jest z góry określone. Masz rozwinąć myśl – czyli się z nią zgodzić i wskazać przykłady z literatury, które by ją potwierdziły.
Jak rozumieć piekło przywołane w cytacie? Jako najgorsze zło, czas, kiedy często nie ma miejsca na dobro, poświecenie i miłość – właśnie jak piekło na ziemi.

Temat 3.
Następna rozprawka. Przeczytaj uważnie cytat. Zawiera dwie myśli, dla których musisz podać argumenty! Po pierwsze – że cel wojny może być sprawiedliwy. Tak jest w przypadku, kiedy wojna jest absolutną koniecznością – czyli jest wojną obronną lub gdy występuje przeciwko uciskowi i ograniczeniu wolności człowieka.
I wreszcie druga część cytatu – środki wykorzystywane przez wojnę nigdy nie będą sprawiedliwe. Dlaczego? To oczywiste – wojna jest złem, umierają przecież ludzie, bardzo często zupełnie bezbronni.

Temat 4.
Masz napisać list do przyjaciela, który przeżywał trudne chwile. Wojna jest zawsze okrutnym doświadczeniem, sprawia, że człowiek na pewne sprawy zaczyna zupełnie inaczej patrzeć, zmienia się hierarchia wartości. Musisz go pocieszyć, postarać się wczuć w jego sytuację. Pomyśl, czy potrafiłbyś napisać list np. do dziecka z Iraku?
Nie zapomnij też o formalnych cechach listu – zwrotach i formach grzecznościowych, dacie oraz podpisie.

Temat 5.
Forma jasno określona – mowa. Co to oznacza? To, że Twoja wypowiedź będzie do kogoś skierowana – muszą się więc pojawić w niej zwroty do adresata, charakterystyczne dla języka mówionego. I pamiętaj o celu – masz przekonać adresatów swojej wypowiedzi, że wojna jest najgorszym sposobem dochodzenia swoich praw. Powinieneś podać inne sposoby rozwiązywania międzypaństwowych problemów, a więc do czegoś ich przekonać, coś im udowodnić. Twoja praca musi więc zawierać elementy rozprawki.

 

Pisząc o wojnie, nie zapomnij o tych lekturach:

  • Iliada Homera – epos opisujący 50 dni dziesiątego roku wojny trojańskiej
  • Pan Tadeusz Adama Mickiewicza – Polacy, którzy wiążą ogromne nadzieje z rosyjską wojną prowadzoną przez Napoleona
  • Krzyżacy Henryka Sienkiewicza – wielka zwycięska wojna polskich rycerzy z krzyżackim zakonem
  • Trylogia Henryka Sienkiewicza (Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski) – czas wielkich XVII-wiecznych wojen polskiego rycerstwa z Turcją, Szwecją i Ukrainą
  • Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego – II wojna światowa, walka Szarych Szeregów z hitlerowskim okupantem
  • Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego – II wojna światowa (a dokładniej powstanie warszawskie) widziana oczami cywila
  • Niemcy Leona Kruczkowskiego – analiza wojny i postaw, jakie ludzie przyjmują w czasie zagrożenia
  • Ikar Jarosława Iwaszkiewicza – realia II wojny światowej, samotność chłopca, któremu nikt nie pomaga, gdy niesłusznie zostaje zatrzymany przez gestapo
  • Ziele na kraterze Melchiora Wańkowicza – autobiograficzna powieść rozgrywająca się przed wojną i w czasach II wojny światowej

A na co możesz powołać się z liryki?

 

Minisłowniczek:

  • Pacyfizm – postawa absolutnego protestu przeciwko wojnie.
  • Terroryzm – przemoc stosowana wobec pojedynczych osób, demonstrowanie siły poprzez napady, uprowadzenia, ataki bombowe. Nie do zaakceptowania w jakiejkolwiek formie.
  • Wojna domowa – tocząca się wewnątrz państwa pomiędzy wyznawcami odmiennych racji politycznych, czasem religijnych.
  • Stan wojenny – przejęcie władzy w państwie przez władze wojskowe. Wprowadzany w sytuacjach szczególnych, np. zagrożenia ze strony innego państwa.
  • Święta wojna – toczona w imię wiary, poglądów religijnych. Współcześnie najbardziej znana forma świętej wojny – dżihad – wojna wyznawców islamu przeciwko wyznawcom innej religii (głównie chrześcijanom).

 

Cytaty:

W czasie wojny milczą prawa.
(Cyceron)

Wojna to najgorsze zło zrodzone w bezrozumie.
(Leopold Staff)

 

Zobacz:

Wojna i okupacja w literaturze polskiej

„Wojna jako tragiczna konieczność uczestnictwa” – omów zagadnienie na podstawie poznanych utworów poetyckich.