Temat reform, troska o kraj były niewątpliwie w kulturze oświeceniowej tematem przewodnim. Sprzyja temu chwila historyczna: zagrożenie zewnętrzne, kolejne zabory, działania Sejmu Wielkiego – w końcu powstanie kościuszkowskie. Literatura podąża za historią. Chce uczyć, wskazywać zło, proponować dobre rozwiązania – nawet gdy szlachetna idea przerasta kunszt literacki. A tak właśnie jest w przypadku Powrotu posła – najbardziej dydaktycznego i reformatorskiego utworu epoki. Dobre postacie propagują pozytywne reformy, czarne charaktery reprezentują postawy wsteczne i egoistyczne. Lubimy dobrych, wyśmiewamy złych – tak jak ludzie oświecenia. O to chodziło autorowi. Reformy głoszone przez publicystów Niemcewicz zawarł w swojej komedii – i z pewnością łatwiej docierał do szerokiej publiczności niż modne dzieła publicystyczne.
Publicyści mówili wprost, jaka jest ich ocena sytuacji i jakie zmiany proponują. Za najważniejszy cel uważają stworzenie nowoczesnego państwa i jego konstytucji, zrównanie praw mieszczan i odejście od rozrosłej demokracji szlacheckiej – co sprowadza się do likwidacji liberum veto i zastąpienia obieralności królów dziedziczeniem tronu.
Za dzieło, które miało ogromny i inspirujący wpływ na myśl reformatorską Sejmu Wielkiego, uważa się Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego Stanisława Staszica. Był to (być może, najważniejszy i najsprawniej napisany) traktat publicystyczny, tymczasem temat reform pojawia się też w literaturze pięknej. Jej mistrzem w owych czasach był Ignacy Krasicki. Właściwie odżegnywał się od polityki i nie lubił brać w niej udziału. Ale obserwował świat, krytykował i wyśmiewał wady sarmackie, w Monachomachii ostro wytykał wady kleru, a w satyrze Do króla jasno wyraził swoje poglądy na temat ciasnych umysłów szlacheckich. Pochwalił króla Stanisława Augusta – doceniał bowiem jego reformatorskie działania. I to Krasicki właśnie napisał słynny Hymn do miłości ojczyzny. Jest w polskiej literaturze kilka wierszy poświęconych ojczyźnie, których uczą się pokolenia i które wyrażają polskie emocje. Ten do nich należy; obok Inwokacji z Pana Tadeusza i wiersza Do matki Polki Mickiewicza, obok wiersza Kasprowicza Rzadko na moich wargach… czy Broniewskiego Bagnet na broń.
Mimo patriotycznych działań oświecenie jest ostatnią epoką wolnej Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Teraz literatura nie będzie wołać o reformy, lecz o odzyskanie niepodległości. Symbolem nowej postawy jest hymn Polski powstały podczas tworzenia Legionów Polskich we Włoszech – nawołujący do walki, optymistyczny, odwołujący się do zwycięskich wodzów. Pieśń towarzyszyła polskiej historii, aż w roku 1926 Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wolnej już Polski podało obowiązujący tekst hymnu.
Hymny polskie
- XV wiek – Bogurodzica
- 1774 – Hymn do miłości ojczyzny
- 1797 – Pieśń Legionów polskich
- 1816 – Boże, coś Polskę (Alojzy Feliński)
- 1846 – Chorał (Kornel Ujejski)
- 1908 – Rota (Maria Konopnicka)
Słynne słowa:
Święta miłości kochanej ojczyzny,
czują cię tylko umysły poczciwe!
Dla ciebie zjadłe smakują trucizny,
dla ciebie więzy, pęta nie zelżywe.
Ignacy Krasicki
Służyć swojej ojczyźnie miło
Choćby i o głodzie
Byle światło w ludziach było
A sława w Narodzie.
Wojciech Bogusławski
Nie masz zasług, te co my zowiem zasługi
Są tylko ku ojczyźnie wypłacone długi.
Stanisław Konarski
Pytanie:
Dlaczego Krakowiacy i Górale Bogusławskiego stali się wydarzeniem politycznym?
Odpowiedź:
Sztukę grano też przed powstaniem kościuszkowskim. Polska po drugim rozbiorze, społeczeństwo szykowało się do walki o ojczyznę. W dodatku akcja rozgrywa się pod Krakowem, propaguje się tu ideę narodowości, wspomina grób Wandy. Dlatego odbiorcy odczytywali polityczne przesłanie utworu i w Krakowiakach widzieli Polaków, a w Góralach Rosjan. Uważano nawet, że ta opera o miłości jest… wezwaniem do powstania.
Konspekt wypowiedzi lub pracy
Teza:
Oświecenie polskie epoką wielkiej aktywności patriotycznej największych twórców. Postawy troski o kraj ujawniają się nie tylko w dziedzinach takich jak publicystyka, ale również w poezji i teatrze.
Materiał literacki do omówienia
Dwa najważniejsze utwory poetyckie. Ich powstanie jest jednocześnie wydarzeniem kultury i historii narodowej:
- Hymn do miłości ojczyzny Ignacego Krasickiego (1774)
- Hymn Polski: Pieśń Legionów polskich Józefa Wybickiego (1797)
Dwa utwory teatralne grywane na deskach ówczesnych teatrów:
- Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza
- Krakowiacy i Górale Wojciecha Bogusławskiego
Dwa najważniejsze głosy publicystyczne:
- Stanisław Staszic – Przestrogi dla Polski
- Hugo Kołłątaj – Anonima listów kilka
Utwory Ignacego Krasickiego:
- satyry – np. Do króla
- Monachomachia
Podsumowanie:
Literatura polska włączyła się w nurt reform i ratowania kraju w ciężkiej i niebezpiecznej dobie historycznej. Jest świadectwem swoich czasów – dowodzi zaangażowania patriotycznego literatów, daje też obraz bolączek ówczesnej Rzeczpospolitej.
Zobacz:
Portret Polaków i obyczajów polskich zawarty w literaturze oświecenia
W jaki sposób literatura doby oświecenia wspierała reformy państwa?