Troska o losy ojczyzny

To niewątpliwie pierwsza wartość literatury i myśli oświeceniowej. Nic dziwnego – historia tego stulecia także zdominowana jest przez wysiłki reformatorskie patriotów. Przecież to czasy Sejmu Wielkiego i Konstytucji 3 maja. To czasy zrywu pod wodzą Kościuszki – pierwszego wielkiego buntu przeciw zaborcom. Niestety – to także kres wolności kraju.

Oto niektóre wypowiedzi patriotyczne.

Publicystyka:

  • Stanisław Staszic
    – Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego
    – Przestrogi dla Polski
  • Hugo Kołłątaj Do Stanisława Małachowskiego (…) Anonima listów kilka
  • Franciszek Salezy Jezierski – Katechizm o tajemnicach rządu polskiego.

Głosy literatów:

  • Julian Ursyn Niemcewicz – Powrót posła
  • Ignacy Krasicki Satyry, Monachomachia, Myszeida
  • Adam Naruszewicz – Chudy literat
  • Józef Wybicki – Pieśń legionów polskich we Włoszech
  • Wojciech Bogusławski – Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale

 

Ogólna wymowa

Patrioci polscy zawierają w swoich wypowiedziach krytykę istniejącego stanu Rzeczypospolitej, wskazują i krytykują istniejące wady i proponują reformy. Więcej nawet: opowiadają się po stronie sejmowych reformatorów i agitują na rzecz ich postulatów. Krytykowane są więc ostro: liberum veto, konserwatywna postawa sarmacka, powoływanie króla w drodze elekcji, niesprawiedliwość prawa wobec mieszczan i wsi, ciemnota i niski stan szkolnictwa. Lekarstwem byłoby według myślicieli zreformowanie prawa, zniesienie liberum veto, tron dziedziczny, równość stanów, reforma oświaty. Wyrazem tych dążeń jest słynna Konstytucja 3 maja – najnowocześniejsza w ówczesnej Europie.

Oczywiście wypowiedzi teoretyczne znajdujemy w oświeceniowej publicystyce, natomiast literatura ubiera postulaty w barwne przykłady, fabułę, nawet humor. Wady szlachty polskiej staną się tematem satyr i komedii. Ciemnota i ogromna potrzeba nauki – także (Chudy literat, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki). Wymieniając ową literaturę „walczącą”, wyróżnimy oczywiście programową, polityczną komedię Juliana Ursyna Niemcewicza – Powrót pos­ła. Tam ideologia reformatorów jest jasno wyłożona, przypisana sympatycznym, pozytywnym bohaterom i skontrastowana z poglądami negatywnych wsteczników.

Publicystyka epoki oświecenia

.

Ruch reformatorski w kulturze i życiu Polski doby oświecenia

Czego konkretnie dokonano?

W dziedzinie reform oświaty

  • Stanisław Konarski założył Collegium Nobilium (1740 r.) – nowoczesną szkołę dla synów szlacheckich.
  • Król Stanisław August założył Szkołę Rycerską (1765 r.) – to z niej wywodzić się będą patrioci romantyzmu.
  • Komisja Edukacji Narodowej powstała w 1773 r. Była pierwszym nowoczesnym „ministerstwem” oświaty w Polsce. Jako urząd państwowy określała rozmaite sprawy dotyczące nauczania, ustalała program, a w nim ideały oświecenia, kwestię wyznania, nauki itp.
  • Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych – to jakby „wydział” KEN, zajmujący się opracowaniem podręczników dla szkół.

W sferze politycznej

  • Działalność Sejmu Wielkiego (1788-1792) i uchwalenie Konstytucji 3 maja (1791), będącej zbiorem praw regulujących polskie życie polityczne.

W dziedzinie kultury

  • Działalność króla Stanisława Augusta – mecenat nad artystami, poetami, malarzami, obiady czwartkowe, rozbudowa Łazienek w Warszawie, kulturalne życie dworu.
  • Rozwój sztuki teatralnej. W 1765 roku powstaje Teatr Narodowy w Warszawie; działalność ojca teatru polskiego – Wojciecha Bogusławskiego.
  • Rozwój prasy: Monitor (1765 r.), Zabawy Przyjemne i Pożyteczne (organ obiadów czwartkowych).
  • Rozwój publicystyki (Staszic, Kołłątaj, Konarski, Leszczyński).
  • Działalność Kuźnicy Kołłątajowskiej – towarzystwa skupiającego grupę myślicieli wokół Kołłątaja.

.

Filozoficzna myśl oświecenia – panorama spraw ludzkich

Temat ten wcale nie zbladł w cieniu szacownych działań reformatorskich i patriotycznych. Poszukiwanie prawdy o naturze ludzkiej, marzeniach i dążeniach człowieka, o jego uczuciach wciąż powraca w małych i dużych utworach oświecenia. Między innymi w:

.

Zobacz:

Publicystyka oświecenia w trosce o losy ojczyzny

Polska za króla Stanisława Augusta Poniatowskiego

Krytyka wad szlacheckich w literaturze czasów stanisławowskich

Przemiany w Polsce w dobie oświecenia

Oświecenie wobec sarmatyzmu

W trosce o losy ojczyzny

W jaki sposób literatura doby oświecenia wspierała reformy państwa?

Którzy filozofowie oświecenia piszą o tolerancji?

Zaprezentuj sylwetki polskich publicystów-reformatorów