Troska o losy ojczyzny
To niewątpliwie pierwsza wartość literatury i myśli oświeceniowej. Nic dziwnego – historia tego stulecia także zdominowana jest przez wysiłki reformatorskie patriotów. Przecież to czasy Sejmu Wielkiego i Konstytucji 3 maja. To czasy zrywu pod wodzą Kościuszki – pierwszego wielkiego buntu przeciw zaborcom. Niestety – to także kres wolności kraju.
Oto niektóre wypowiedzi patriotyczne.
Publicystyka:
- Stanisław Staszic
– Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego
– Przestrogi dla Polski - Hugo Kołłątaj – Do Stanisława Małachowskiego (…) Anonima listów kilka
- Franciszek Salezy Jezierski – Katechizm o tajemnicach rządu polskiego.
Głosy literatów:
- Julian Ursyn Niemcewicz – Powrót posła
- Ignacy Krasicki – Satyry, Monachomachia, Myszeida
- Adam Naruszewicz – Chudy literat
- Józef Wybicki – Pieśń legionów polskich we Włoszech
- Wojciech Bogusławski – Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale
Ogólna wymowa
Patrioci polscy zawierają w swoich wypowiedziach krytykę istniejącego stanu Rzeczypospolitej, wskazują i krytykują istniejące wady i proponują reformy. Więcej nawet: opowiadają się po stronie sejmowych reformatorów i agitują na rzecz ich postulatów. Krytykowane są więc ostro: liberum veto, konserwatywna postawa sarmacka, powoływanie króla w drodze elekcji, niesprawiedliwość prawa wobec mieszczan i wsi, ciemnota i niski stan szkolnictwa. Lekarstwem byłoby według myślicieli zreformowanie prawa, zniesienie liberum veto, tron dziedziczny, równość stanów, reforma oświaty. Wyrazem tych dążeń jest słynna Konstytucja 3 maja – najnowocześniejsza w ówczesnej Europie.
Oczywiście wypowiedzi teoretyczne znajdujemy w oświeceniowej publicystyce, natomiast literatura ubiera postulaty w barwne przykłady, fabułę, nawet humor. Wady szlachty polskiej staną się tematem satyr i komedii. Ciemnota i ogromna potrzeba nauki – także (Chudy literat, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki). Wymieniając ową literaturę „walczącą”, wyróżnimy oczywiście programową, polityczną komedię Juliana Ursyna Niemcewicza – Powrót posła. Tam ideologia reformatorów jest jasno wyłożona, przypisana sympatycznym, pozytywnym bohaterom i skontrastowana z poglądami negatywnych wsteczników.
.
Ruch reformatorski w kulturze i życiu Polski doby oświecenia
Czego konkretnie dokonano?
W dziedzinie reform oświaty
- Stanisław Konarski założył Collegium Nobilium (1740 r.) – nowoczesną szkołę dla synów szlacheckich.
- Król Stanisław August założył Szkołę Rycerską (1765 r.) – to z niej wywodzić się będą patrioci romantyzmu.
- Komisja Edukacji Narodowej powstała w 1773 r. Była pierwszym nowoczesnym „ministerstwem” oświaty w Polsce. Jako urząd państwowy określała rozmaite sprawy dotyczące nauczania, ustalała program, a w nim ideały oświecenia, kwestię wyznania, nauki itp.
- Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych – to jakby „wydział” KEN, zajmujący się opracowaniem podręczników dla szkół.
W sferze politycznej
- Działalność Sejmu Wielkiego (1788-1792) i uchwalenie Konstytucji 3 maja (1791), będącej zbiorem praw regulujących polskie życie polityczne.
W dziedzinie kultury
- Działalność króla Stanisława Augusta – mecenat nad artystami, poetami, malarzami, obiady czwartkowe, rozbudowa Łazienek w Warszawie, kulturalne życie dworu.
- Rozwój sztuki teatralnej. W 1765 roku powstaje Teatr Narodowy w Warszawie; działalność ojca teatru polskiego – Wojciecha Bogusławskiego.
- Rozwój prasy: Monitor (1765 r.), Zabawy Przyjemne i Pożyteczne (organ obiadów czwartkowych).
- Rozwój publicystyki (Staszic, Kołłątaj, Konarski, Leszczyński).
- Działalność Kuźnicy Kołłątajowskiej – towarzystwa skupiającego grupę myślicieli wokół Kołłątaja.
.
Filozoficzna myśl oświecenia – panorama spraw ludzkich
Temat ten wcale nie zbladł w cieniu szacownych działań reformatorskich i patriotycznych. Poszukiwanie prawdy o naturze ludzkiej, marzeniach i dążeniach człowieka, o jego uczuciach wciąż powraca w małych i dużych utworach oświecenia. Między innymi w:
- aforyzmach, satyrach i bajkach Ignacego Krasickiego;
- komediach obyczajowych, na przykład Fircyku w zalotach Franciszka Zabłockiego;
- pierwszej polskiej powieści nowożytnej, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach Ignacego Krasickiego;
- twórczości polskiego sentymentalisty – Franciszka Karpińskiego.
.
Zobacz:
Krytyka wad szlacheckich w literaturze czasów stanisławowskich
W jaki sposób literatura doby oświecenia wspierała reformy państwa?