Romantyków ciekawiło wszystko, co niezwykłe, poruszające, zaskakujące. Fascynowały ich tajemnice tkwiące w otaczającej rzeczywistości. Stąd w ich twórczości duchy i zjawy, sny i widzenia – wiążą się z przeświadczeniem, że obok siebie istnieją świat materii i świat ducha. Zamiast cywilizacji romantycy wybierają prostotę, co tłumaczy ich powrót do natury i ludowości.
Podobnie jak twórcy każdej innej epoki romantycy próbowali opisać świat, tyle że inaczej go postrzegali i inne elementy z niego wybierali niż twórcy poprzednich epok. Nie interesuje ich już tak bardzo dorobek antyku – nie odrzucają go całkowicie, bo to niemożliwe, ale wybierają inne źródła inspiracji: średniowiecze, kulturę Wschodu. Częstym tematem są przeżywane przez człowieka skomplikowane stany duszy i gwałtowne emocje.
Przyroda
W okresie romantyzmu natura przestaje być tylko tłem. To już nie „ulubiony jawor”, ale siła czująca i działająca – obdarzona duszą. Romantyczna przyroda staje się niekiedy uczestniczką wydarzeń – ingeruje w życie bohaterów, wymierza kary, a przynajmniej tworzy niepowtarzalny nastrój romantycznych dzieł. Nie da się poznać praw rządzących naturą – jest zmienna, pozostaje dla człowieka tajemnicą. Stąd obawa: przyroda postrzegana jest często jako zagrożenie dla człowieka. Jednocześnie romantycy wyraźnie podkreślali jedność człowieka i natury – człowiek i natura są cząstkami kosmosu. Dlatego poznanie przyrody prowadzi do zrozumienia samego siebie.
Jak poznać naturę?
Zdaniem romantyków ona wciąż do człowieka przemawia, trzeba tylko być wrażliwym i starać się odczytać te znaki.
W literaturze tej epoki bardzo często pojawiają się motywy pochodzące ze świata natury: gwiazdy, ziarno, słońce, księżyc. Romantyków fascynowały zwłaszcza przejawy mocy natury: wybuchy wulkanów, burza na morzu. Odkryli i pokochali góry. Właśnie w pierwszej połowie XIX wieku rozwija się alpinizm. Ósmą osobą, która zdobyła szczyt Mont Blanc, był w 1818 r. Polak Antoni Malczewski.
Ludowość
Tradycję antyczną, poezję opartą na klasycznych wzorcach uznali romantycy za element obcy. Tej kulturze przeciwstawili własną, rodzimą – ludową. Mówi się o „buncie prowincji przeciwko stolicy”. Dla romantyków wierzenia, legendy ludowe nie były zabobonami. Często stanowiły inspirację dla artystów. Twórcy romantyzmu przejęli ludowe poglądy na świat, w którym to, co materialne, łączy się z tym, co duchowe – stąd licznie występujące w ówczesnych dziełach syreny, świtezianki, duchy zmarłych… Ludowe korzenie ma także przedstawione wcześniej romantyczne spojrzenie na przyrodę.
Na tym obrazie nie ma nawet śladu człowieka. To typowe dla twórczości Turnera, który namalował w życiu jeden portret – swój własny, i uciekał od ludzi, był samotnikiem. W centrum widzimy górski wodospad. To kolejna manifestacja sił natury. Spadająca woda tworzy mgłę, chmury przykrywają szczyty gór. Na pierwszym planie połamane gałęzie. Może to pozostałości po jakiejś burzy? Mimo że nic się właściwie nie dzieje, trudno pozbyć się uczucia niepokoju.
Caspar David Friedrich, Zatonięcie „Nadziei”
Przytłacza wielkość i siła natury: spiętrzone bloki lodowe, bezkresna biała przestrzeń w tle. Nie ma tu miejsca dla człowieka – po prawej stronie widać ledwie fragment statku zgniecionego przez lód. Natura jest więc siłą niszczącą, nieprzychylną. Malarz czuł to aż nadto dobrze – swego czasu jego młodszy brat utonął w topniejącej wiosną Łabie.
Orientalizm
Romantyków pociągało to, co egzotyczne. Interesowali się obyczajami, historią, religią innych krajów, zwłaszcza wschodnich. Zafascynowanie muzułmańskim Wschodem ożywiało wyobraźnię pisarzy i malarzy. Swoich bohaterów umieszczali oni we wschodniej scenerii, na tle egzotycznych obyczajów i dzikiej przyrody. W utworach pojawia się odpowiednie słownictwo: giaur, harem, turban; postacie takie jak Hassan i Leila (bohaterowie Giaura Byrona) czy Mirza (występuje w Sonetach krymskich Mickiewicza). Z orientalizmem łączyło się to, czego pragnął przeciętny odbiorca: silne emocje, niezwykłe przygody.
Dzieła tego malarza – jak twierdzili niektórzy: syna Talleyranda – naprawdę budziły emocje! Tak było na przykład ze Śmiercią Sardanapala, obrazem potępionym przez krytyków za przesadną zmysłowość. W obrazach Delacroix znajdziemy ważne romantyczne tematy: wolność i fascynację Orientem. W 1831 r. artysta wyruszył w podróż do Algierii i Maroka, której owocem były liczne dzieła i szkice rozsypane dziś po muzeach świata. Oto algierskie kobiety – orientalny przepych haremu połączony ze zmysłowością. Życie płynie powoli i leniwie. Artystę fascynuje przede wszystkim atmosfera.
Historia
Zwłaszcza średniowiecze! Epoka rycerzy i dam serca była dla romantyków szczególnie fascynująca – bo groźna, mroczna, tajemnicza. Budowano sobie „średniowieczne” zamki lub przynajmniej urządzano w rezydencji komnatę z rycerskimi zbrojami i gotyckim sklepieniem. Pisarze akcję utworów umieszczali w starych zamczyskach – tak jest na przykład w Wichrowych wzgórzach Emily Brontë czy Zbójcach Fryderyka Schillera. Bohaterami często są rycerze – jak choćby w Mickiewiczowskim Konradzie Wallenrodzie. Nawiązywanie do historii pomagało stworzyć nastrój niezwykłości. Ale nie tylko. Ruiny, grobowce budziły refleksję nad przemijaniem. Odwołania do przeszłości pomagały wytłumaczyć współczesność – starano się odnaleźć prawa rządzące historią.
Twórczość Szekspira
Mimo że żył na przełomie wieków XVI i XVII, romantycy uznali go za swego. Szekspir stworzył nowy teatr: zerwał z klasycznymi zasadami decorum i trzech jedności. W jego dramatach pojawiają się duchy i zjawy, atmosfera jest mroczna, a bohaterowie przeżywają gwałtowne emocje – utwory Szekspira nie bez powodu nazywane są dramatami namiętności! Wszystkie te cechy można odnaleźć również w literaturze romantycznej – i w samej formie dramatu romantycznego, i w charakterystycznym dla niego typie bohatera. Także malarze znajdowali inspirację w utworach mistrza ze Stratfordu.
Od razu skojarz!
Uczucia pokazywane w tym okresie nie zawsze są wzniosłe i piękne. Ciekawym zjawiskiem jest tzw. czarny romantyzm. Autor tego określenia, Mario Praz, wymienia główne przejawy zjawiska: ciało, śmierć, szatan. W romantycznych dziełach pojawiają się sceny okrucieństwa, ból i szaleństwo, demony, wampiry, upiory.
W literaturze dowodów zainteresowania tą tematyką dostarczają choćby Kain Byrona czy Faust Goethego. W malarstwie – cykl rycin Okropności wojny Goi czy Śmierć Sardanapala Delacroix.
Zobacz:
Romantyczne źródła inspiracji: ludowość, orientalizm, historia, natura
Jakie motywy tematyczne najczęściej podejmowali twórcy polskiego romantyzmu?
Topos wędrowca, tułacza, pielgrzyma w literaturze polskiego romantyzmu
Topos pielgrzyma w literaturze – od romantyzmu do współczesności
Na podstawie wybranych przez siebie utworów określ tematykę poezji romantyzmu krajowego.
Dziecko, obłęd, fantastyka – jak te romantyczne motywy funkcjonują w Nie-Boskiej komedii?