Psalm – z gr. psalmos – dźwięk instrumentu. Liryczna pieśń religijna o charakterze modlitewno-dziękczynnym wywodząca się ze Starego Testamentu. Psalmy kierowane są do Boga, odbiorcy próśb, podziękowań i pochwał. Tradycyjne psalmy biblijne przypisywano królowi Dawidowi. W Piśmie Świętym występują różne rodzaje psalmów: błagalne, dziękczynne, żałobne, królewskie, pokutne.
Prorok – z gr. prophetes, od pro – przed lub w imieniu + phemi – ja mówię – ten, który przemawia w imieniu Boga. W Starym Testamencie tak nazywano męża, który przemawiał w imieniu Boga. W tym znaczeniu prorokami nazywano Abrahama i Mojżesza. W Nowym Testamencie prorokami nazywano ludzi powołanych przez Boga do spełnienia konkretnej roli, np. Jan Chrzciciel miał zwiastować przyjście Mesjasza. Jezusa nazywano prorokiem, a on sam mówił o sobie „Żaden prorok nie jest mile widziany w swojej ojczyźnie.”
Biblia – z gr. bíblos – zwój papirusowy, księga, biblia to liczba mnoga – księgi. Ogólnym mianem Biblia nazywamy zbiór ksiąg uznawanych przez wyznawców judaizmu i chrześcijan za natchnione przez Boga, czyli świętą księgę. Tytuł tradycyjny: Pismo święte. Wulgata – z łac. vulgata – rozpowszechniona. Łacińskie tłumaczenie Biblii dokonane przez św. Hieronima, ukończone około 405 r. Ta wersja Pisma Świętego obowiązywała aż do Soboru Watykańskiego II (1962-1965). Biblia Jakuba Wujka – najsłynniejsze i najpopularniejsze
Zakład Pascala – Blaise Pascal, francuski filozof wieku XVII, udowodnił „opłacalność” wiary w Boga. Jego zakład opiera się na prostym rozumowaniu – skoro nie istnieje żaden sposób pozwalający na udowodnienie z całą pewnością istnienia Boga i prawdziwości zasad religii, mamy do wyboru dwie drogi: albo uznajemy, że Bóg nie istnieje i żyjemy jak nam się podoba, albo zakładamy, że istnieje i żyjemy zgodnie z Jego przykazaniami. W pierwszym wypadku, jeśli mieliśmy rację, nie tracimy i nie zyskujemy prawie
Gongoryzm – hiszpańska odmiana marinizmu i jednocześnie poezji metafizycznej. Nazwa prądu pochodzi od nazwiska Luisa de Góngory – słynnego hiszpańskiego poety wieku XVII.
Barok – z języka wł. barocco oznacza niezwykle rzadki, wyrafinowany i ceniony gatunek perły. Henryk Wölfflin, dziewiętnastowieczny historyk sztuki, użył tego terminu w wydanym w roku 1888 dziele Renaissance und Barock. Po raz pierwszy zdecydowanie rozróżniono obie epoki. Wcześniej badacze, np. Jacob Burckhardt, uważali, że barok jest raczej zepsutą i schyłkową sztuką i literaturą końca renesansu. Za datę początkową baroku przyjęto rok 1577 – datę ukończenia kościoła Il Gesù. Koniec baroku w Europie to przełom XVII i XVIII w.
Sarmatyzm oświecony – pojęcie, które często pojawiało się w publicystyce i myśli politycznej polskiego oświecenia. Oznaczać miało pogodzenie ideałów siedemnastowiecznego sarmatyzmu z politycznymi i kulturowymi koncepcjami wolnomyślicielstwa. Sarmatyzm zakładał wyjątkowość polskiej szlachty, która swe korzenie wywodziła od mitycznego starożytnego plemienia Sarmatów. Program oświeceniowych patriotów miał na celu poprawę sytuacji kraju. Początkowo ostro krytykowano Sarmatów, wyśmiewano wszystko, co wiązało się z sarmatyzmem, ale to doprowadziło do konfliktu i zniechęcało szlachtę do oświeceniowych pisarzy. Zmieniono więc sposób –
Liberalizm – z łac. liberalis – dotyczący wolności, od liber – wolny. Powstała na przełomie XVII i XVIII w. ideologia społeczno-polityczna, u podstaw której leżą: indywidualizm, nadrzędność jednostki nad społeczeństwem, wolność człowieka, prawo do zdobywania własności, swoboda działalności gospodarczej, ograniczenie roli państwa, prawa natury jako normy regulujące życie wszystkich ludzi, podział władz. Liberałowie to ludzie, których cechuje otwartość na zmiany, tolerancja, wyrozumiałość dla poglądów, czynów i postaw innych ludzi, skłonność do kompromisu. Terminu liberalizm
Traktat (rozprawa) – rozbudowana wypowiedź naukowa lub filozoficzna poświęcona omówieniu jakiegoś zagadnienia. Zwykle prezentuje jakiś określony punkt widzenia, argumenty przemawiające za postawioną tezą i cały przebieg rozumowania.
Renesans (franc. renaissance – odrodzenie) – epoka w dziejach kultury (poł. XIV w. do końca XVI w.) charakteryzująca się odrodzeniem ideałów kultury i sztuki antycznej. Głoszono w niej antropocentryzm, czyniąc głównym przedmiotem zainteresowania człowieka z jego wszystkimi potrzebami i możliwościami rozwoju.
Kazanie – przemówienie religijne wygłaszane przez kapłana w czasie nabożeństwa lub innej uroczystości religijnej, objaśniające teksty religijne lub zawierające pouczenia moralne. Niekiedy kazanie bywa wybitnym dziełem literackim, np. Kazania sejmowe Piotra Skargi.
Egalitaryzm – pogląd społeczno-polityczny (w renesansie jego przedstawicielem był Tomasz Morus) głoszący całkowitą równość wszystkich ludzi wobec prawa (pod względem ekonomicznym, społecznym i politycznym).
KRONIKA – opowieść o dziejach przeszłych i współczesnych narodu, państwa, rodu królewskiego itp., jest gatunkiem → historiografii. Roczniki – annały – spisy wydarzeń zachowujące porządek chronologiczny (najlepszy wzorzec antyczny to pisma Liwiusza). Średniowieczne roczniki bywały niekiedy jedynie krótkimi zapiskami mówiącymi o ważnych wydarzeniach i umieszczanymi np. na marginesach tablic świąt kościelnych. Od dzisiejszych kronik różniło je to, że nie zawsze przywiązywały dostateczną wagę do chronologii (np. w Kronice polskiej Galla Anonima nie ma
Pasja – łacińskie passio – cierpienie. Obraz męki Chrystusa; pojawia się jako temat dzieł literackich, plastycznych, muzycznych (np. Jana Sebastiana Bacha).
Parenetyczna literatura – (gr. parainesis – pouczenie) dzieła kształtujące i upowszechniające wzory postępowania związane z pełnieniem określonej roli społecznej. W starożytnej Grecji dotyczyła przede wszystkim ról „władzy” i obywatela; w Rzymie – gospodarza-rolnika, wojskowego, trybuna, konsula, mówcy. W średniowieczu bardzo rozpowszechniono ideał władcy, świętego i rycerza. Do klasyki gatunku należą utwory renesansowe: Książę Niccola Machiavellego i Dworzanin Baltazara Castiglionego sparafrazowany przez Łukasza Górnickiego w Dworzaninie polskim. Wybitnym osiągnięciem jest też Żywot człowieka
Memento mori – pamiętaj, że umrzesz – to średniowieczne hasło przypominające o nietrwałości wszelkich ziemskich spraw i nieuchronności śmierci.
Legenda – opowieść pełna niezwykłości i cudowności, opowiadająca o postaciach historycznych lub rzekomo historycznych; w średniowieczu także inne znaczenie powiązane z dydaktycznym charakterem utworu: to, co warto przeczytać (zob. Legenda o świętym Aleksym).
Ars moriendi – sztuka umierania – w literaturze religijnej utwory o charakterze moralistycznym, będące rozmyślaniem na temat śmierci, zawierające wskazówki, jak człowiek powinien przygotować się na jej przyjście.
Apokryfy – utwory nawiązujące do Pisma Świętego, ale nieuznawane przez władze kościelne. Pochodzące z nich wątki i motywy, często oparte na fantastyce, bardzo rozpowszechniły się w tekstach hagiograficznych.
Metoda na powtórkę? Przedstawić epokę za pomocą najważniejszych dla niej pojęć! Zrozumieć, zapamiętać, skojarzyć z potrzebnymi tekstami kultury. Nasz pojęciownik to zbiór najważniejszych terminów i najlepszy przewodnik. Apokalipsa (czas apokalipsy, apokalipsa spełniona) Sformułowanie używane na określenie czasów II wojny światowej, nawiązujące do biblijnej Apokalipsy św. Jana. Wydarzenia okupacji interpretowano jako dowód upadku cywilizacji i człowieka. Tendencję tę widać wyraźnie zwłaszcza w poezji tzw. pokolenia Kolumbów, np. Baczyńskiego (Pokolenie, Ten czas, Mazowsze) czy Gajcego