PARADOKS – jest to wypowiedź, sformułowanie, które w pierwszej chwili zaskakuje swoją treścią – odmienną od tego, co powszechnie sądzi się i mówi na dany temat. Paradoks nie może być tylko przytoczonym nonsensem, lecz – po rozważeniu – okazuje się, że przynosi on nieoczekiwaną prawdę. Żeby stworzyć paradoks, należy zestawić ze sobą dwa zupełnie sprzeczne, kontrastowe twierdzenia lub pojęcia (np. życie – śmierć, prawda – kłamstwo) i znaleźć coś, co
PARALELIZM SKŁADNIOWY – jest to podobieństwo w budowie następujących po sobie zdań lub członów zdania. Taka powtarzalność jest chwytem z rodziny składniowych środków stylistycznych, często używanym w poezji a także w prozie – np. w prozie biblijnej. Paralelizm składniowy można określić także jako równoległość w budowie kolejnych zdań np. Dajcie odpowiedź, o wielobarwne skrzydła motyle (…) Dajcie odpowiedź, kwiaty, które barwy czerpiecie… Stefan Żeromski.
PARENEZA – samo słowo znaczy dokładnie „zachęcanie”, „pouczenie”. Często w sensie literackim używamy określenia: wzorzec parenetyczny lub literatura parenetyczna. Wzorzec parenetyczny jest to bohater – ideał, proponowany przez literaturę danej epoki jako wzór do naśladowania, taki którego cechy charakteru oraz czyny są nienaganne. W utwory parenetyczne obfituje literatura średniowieczna, spotykamy tam ideał ascety (np. św. Aleksy), ideał władcy (np. król Bolesław Śmiały), ideał rycerza (np. Roland z Pieśni o Rolandzie)
PARODIA – jest to forma satyry, sposób ośmieszenia czyjegoś stylu czy danego typu twórczości. Parodia polega na tym, że dany utwór, styl mówienia, wypowiedź lub nawet sposób bycia, gestykulacji (np. na scenie), przywołuje się w sposób bardzo podobny, naśladowczy, tak że natychmiast zostaje on rozpoznany i przypisany konkretnej osobie. Następnie parodiowany temat poddaje się ośmieszającym zabiegom: np. wyjaskrawieniu niektórych cech wypowiedzi, pozbawieniu kontekstu, uzasadnienia itp. Znane są parodie literackie dotyczące
PASZKWIL – jest to utwór, który złośliwie, wręcz obelżywie ośmiesza lub szkaluje daną osobę po to, aby ją skompromitować w oczach opinii publicznej. Są to „dzieła” pisane anonimowo, nie przynoszące chluby ich autorom. Według. przyjętej teorii, nazwa pochodzi od niezwykle złośliwego, szyderczego szewca z XVI w. imieniem Pasquino, który zasłynął w Rzymie epigramatami kierowanymi przeciw znanym osobistościom.
PATRIARCHA – jest to praojciec, głowa rodu, protoplasta. Termin patriarchy pada także przy opracowywaniu Biblii, która wymienia dziesięciu praojców rodu ludzkiego i omawia ich dzieje. Są to Adam, Set, Enosz, Kajnan, Malaleel, Jared, Henoch, Matuzalem, Lamech, Noe. W ścisłym sensie za praojców narodu wybranego uważa się Abrahama, Izaaka i Jakuba oraz synów Jakuba – patriarchów pokoleń izraelskich.
PERSONIFIKACJA – uosobienie, czyli nadanie przedmiotom martwym, a także zwierzętom cech typowo ludzkich. Mogą być także przedstawione jako ludzie pojęcia abstrakcyjne, zjawiska natury itp. Przykładem personifikacji są określenia typu: chmura płacze, roześmiało się niebo itp.
PERYFRAZA (omówienie) – to rodzaj metafory polegający na zastąpieniu słowa oznaczającego dany przedmiot, czynność lub cechę przez charakterystykę pośrednią, lub metaforę. Np. zamiast: „Jan III Sobieski” – „zwycięzca spod Wiednia”; zamiast: „Adam Mickiewicz” – „autor Pana Tadeusza”; zamiast: „szkoła” – „przybytek wiedzy” Peryfrazy używa się w celach artystycznych, wyeliminowania powtórzeń tego samego określenia, urozmaicenia stylistycznego, kiedy nie zna się nazwy danej rzeczy, albo gdy nie chce się danego słowa wymówić.
PĘPEK METAFIZYCZNY – jest to pojęcie wymyślone przez Witkacego i odgrywające znaczną rolę w jego filozofii (porównaj. → czysta forma). Artysta o renesansowej osobowości i indywidualista, jakim był Witkacy, określił w taki – kpiący nieco z powagi terminów filozoficznych – sposób, pierwiastek, który tkwi w każdym człowieku, pierwiastek metafizyczny. Z natury człowieka wynika metafizyczny niepokój, stawianie pytań Życiu, poczucie zagadki i dziwności życia, niesamowitość istnienia, czyli – tkwiący w każdym
POEMAT DYGRESYJNY – gatunek charakterystyczny dla romantyzmu, uprawiany także w epokach późniejszych. Jest to obszerny, wierszowany utwór, który zawiera fabułę, lecz dużo istotniejsze od wydarzeń i bohatera są – dygresje licznie wstawiane do tekstu przez narratora, prezentujące jego punkt widzenia, poglądy, czasem krytykę swoich współczesnych. Przykładem może być Beniowski Juliusza Słowackiego, poemat, w którym od początku autor sugeruje, że dzieje Beniowskiego, zresztą barwne i emocjonujące, są tylko pretekstem do snucia
POEMAT HEROIKOMICZNY – gatunek uprawiany już w starożytności, a będący parodią → eposu bohaterskiego (heroicznego). Istota gatunku wynika nawet z nazwy: jest to poemat hero (bohaterski) i komiczny – czyli śmieszny. Oparty jest na sprzeczności pomiędzy formą: patetycznym stylem, kompozycją, podniosłym nastrojem eposu, a błahą, czasem przyziemną tematyką. Na zderzeniu „treści” i „formy” rodzi się komizm, a często także satyra. Pierwszy poemat heroikomiczny (Batrachomyomachia), parodiujący konwencję eposu homeryckiego i naśladujący
Poeta doctus – czyli poeta uczony. To termin pochodzący z odrodzenia, oznacza on twórcę o dużej erudycji, wiedzy dotyczącej kultury i literatury antycznej, Biblii, nowinek literackich. Taki poeta powinien być oczytany, znać dzieła swoich poprzedników, ale także… mieć dużo wiadomości pozaliterackich. Nie dostarczał on odbiorcom samej rozrywki, lecz przekazywał ważne refleksje o kondycji człowieka, jego relacji z Bogiem itd. Jan Kochanowski to klasyczny przykład poety doctusa w literaturze polskiej, m.in. dlatego że przetłumaczył biblijną Ksiegę
POETYZM – jest to wyraz lub zwrot charakterystyczny dla poezji, w mowie potocznej raczej nie jest używany i wszyscy użytkownicy języka kojarzą go ze stylem artystycznym. Przykłady: purpura, kobierzec, błonie, szaty, itp.
POEZJA TYRTEJSKA – patrz → tyrteizm.
POINTA – sedno, sens, istota jakiegoś utworu, dowcipu, celnej wypowiedzi, może to być – koncept, → paradoks, odwrócenie sytuacji wyjściowej, nośne znaczeniowo rozwiązanie akcji, zaskoczenie odbiorcy, dobitne zakończenie utworu.
POKOLENIE „WSPÓŁCZESNOŚCI” – generacja poetów, pisarzy, krytyków, skupionych po roku 1956 wokół czasopisma literackiego pt. „Współczesność”, będącego trybuną twórców, którzy w epoce odwilży doszli do głosu. Urodzeni w latach trzydziestych, odegrali istotną rolę w literaturze powojennej. Do grupy zwanej pokoleniem „Współczesności” należą: Ernest Bryll, Stanisław Grochowiak, Marek Nowakowski, i inni.
POLISYNDETON – środek stylistyczny, polegający na powtórzeniu na początku wersów tego samego spójnika. Np: I przyszedł… I przyniósł… I odejść nie chciał…
PORÓWNANIE HOMERYCKIE – szczególny rodzaj porównania, praktykowany przez Homera, widoczny i charakterystyczny dla eposu homeryckiego. Tak jak w zwykłym porównaniu istnieją tu dwa człony: porównywany i ten, do którego porównujemy, połączone spójnikiem jal, jakoby, jakby lub niby. Cechą porównania homeryckiego jest to, że drugi człon (to coś, do czego porównujemy) jest bardzo rozbudowany, wręcz stanowi małą scenkę fabularną epizod. Przykładem może być początek pojedynku Hektora z Achillesem, porównany do walki
Powiastka filozoficzna – gatunek prozatorski uformowany w dobie oświecenia, kojarzy się zwłaszcza z nazwiskiem Woltera i Diderota (→ encyklopedyści), którym służył do popularyzowania racjonalizmu, uprawiania krytyki i szerzenia ideałów oświeceniowych. Istota powiastki filozoficznej polega na tym, że świat przedstawiony ma ilustrować dany morał lub tezę głoszoną przez autora, czego ten zresztą wcale nie ukrywa… Fabuła i postacie mają tu jedynie wartość pretekstu, często traktowanego żartobliwie. Przykładem powiastki filozoficznej jest Kandyd
POWIEŚĆ POETYCKA – jest to gatunek charakterystyczny dla epoki romantyzmu. łączy on w sobie pierwiastki epickie (powieść) i liryczne (poetycka). Jest to utwór wierszowany, zawiera pełną tajemnic, dramatyczną akcję, przedstawioną przez narratora w sposób subiektywny, ukazujący własne uczucia. W powieści poetyckiej zachodzi zjawisko inwersji czasowej, wydarzenia nie są podane po kolei, związek pomiędzy nimi jest niejasny. Wybitnym twórcą powieści poetyckiej był George Byron, który ustanowił charakterystyczny dla gatunku typ bohatera