Posts From Zbyszek
RACJONALIZM – prąd, wg którego najistotniejszą cechą i siłą człowieka jest rozum (łac. ratio). Racjonaliści twierdzili, że w dochodzeniu do prawdy i wiedzy należy kierować się rozumem, a przesądy, uprzedzenia i ingerencję sił duchowych – odrzucić. Jest to prąd oświeceniowy, propagujący praktyczne myślenie i działanie, powstały w opozycji do „duchowych” założeń baroku, a z kolei w opozycji do niego powstaną romantyczne: irracjonalizm, duchowość, fantastyka. Za twórcę racjonalizmu uznaje się Kartezjusza,
RADYKALIZM – postawa człowieka, który dąży do swoich celów z całą stanowczością, ma bezkompromisowe poglądy i zasady, nie ulega żadnym wpływom i nie godzi się na żadne ustępstwa. W polityce lub w przemianach jakiejkolwiek dziedziny, radykalizm oznacza również zmiany zasadnicze, rewolucyjne, zupełnie odwracające istniejący porządek rzeczy.
REALIZM – mianem realizmu określa się te prądy w sztukach plastycznych oraz w literaturze, które za główne swoje założenie przyjmują zasadę prawdziwego ukazania rzeczywistości, codziennego życia człowieka i jego środowiska, a także praw rządzących światem. Wystarczy przypomnieć, że Stendhal nazwał powieść realistyczną „zwierciadłem przechadzającym się po gościńcu” – czyli dziełem, które wiernie i szczegółowo odzwierciedla rzeczywistość. Świat przedstawiony w dziele realistycznym ukazany jest z punktu widzenia przeciętnego odbiorcy, oceniany zgodnie
REALIZM SOCJALISTYCZNY – nazywany także skrótowo → socrealizmem, powstały w sztuce radzieckiej kierunek, „obowiązujący” od 1934 roku – czyli od zjazdu pisarzy – kiedy to proklamował program socrealizmu Maksym Gorki. Program ten został przyjęty jako odgórna, jedynie słuszna metoda twórcza. Literatura realizmu socjalistycznego miała służyć idei socjalistycznej, przedstawiać rewolucyjną walkę ludu, wzorce osobowe budowniczych, robotników, aktywistów oddanych sprawie ludowej. Oprócz bohatera pozytywnego, często w ujęciu realizmu socjalistycznego występował „czarny charakter”
REFORMACJA – drugi, obok humanizmu, ważny prąd epoki renesansu, dotyczący reformy Kościoła . Mianem reformacji określamy wielki ruch religijny i narodowy XVI wieku, postulujący zmianę kościelnych praktyk i doktryn. Początku reformacji upatruje się w roku 1517, kiedy miało miejsce wystąpienie Marcina Lutra, głoszącego swoje słynne „Tery o odpustach”. Między innymi żądał Marcin Luter tłumaczenia Biblii na języki narodowe i odejścia od „pieniężnych” ofiar za odpuszczenie grzechów. Ruch reformacji stał się
REMINISCENCJA – reminiscencja literacka polega na przywołaniu w utworze innego utworu w formie cytatu, trawestacji (przekształcenia) lub za pomocą podobieństwa w ujęciu kompozycyjnym. Wykrycie w tekście reminiscencji wymaga już pewnego oczytania i znajomości literatury, zwłaszcza gdy przywołany fragment cudzego dzieła jest „wpleciony” w tekst, a nie wyróżniony cudzysłowem.
RETARDACJA – chwyt polegający na „zatrzymaniu akcji”, z reguły w emocjonującym momencie – opóźnienie następnego zdarzenia lub nawet odsunięcie rozwiązania w tym celu, aby spotęgować zaciekawienie odbiorcy, spowodować wzrost napięcia akcji. Retardacja często jest stosowana w eposie (autor odsuwa wydarzenie, wprowadzając np. szczegółowy opis stroju bohaterów, czy jak w Iliadzie – opis tarczy Achillesa) i w powieści realistycznej, w której często można zaobserwować chwyt opóźnienia akcji dokonany za pomocą wplecionego
RETORYKA – sztuka mówienia, teoria wymowy i oddziaływania na odbiorcę. Niegdyś była, jako sztuka wyzwolona, jednym z „przedmiotów” nauczania, stanowiła także samodzielną dyscyplinę wiedzy. Dziś retoryka przydaje się do układania przemówień, umiejętności tworzenia i wypowiadania publicznych wypowiedzi.
RETROSPEKCJA – cofnięcie w czasie, „spojrzenie wstecz” bohatera, występuje często w powieści lub w filmie. Nie polega jedynie na krótkotrwałym wspomnieniu, lecz na przywołaniu całej akcji, odcinka biografii z przeszłości. Zdarza się, że retrospekcja jest chwytem organizującym całość utworu – np. w filmie, gdy na początku poznajemy bohatera jako starego już człowieka i wraca on myślą do swojego dzieciństwa, by prześledzić całą biografię. W powieści pt. W poszukiwaniu straconego czasu
ROKOKO – styl w sztuce europejskiej, uważany za ostatnią fazę baroku, „przeniesiony” ze sztuk plastycznych także do literatury, modny na dworze króla Ludwika XV. Styl ten w sztukach plastycznych i w architekturze rozwijał się w latach 1720-1780; choć rodem z Francji, objął całą Europę. Nazwa rokoko ma bardzo wdzięczny rodowód – pochodzi od rocaille = specyficznej muszli, zdobiącej grotę. Nurt bardzo wytworny, subtelny, salonowy, całkowicie wolny od dydaktyzmu. Podstawowa wartość
ROMANTYZM – termin ten funkcjonuje przede wszystkim jako nazwa okresu literackiego, trwającego w Polsce w latach 1818 (1822)-1864. Praktycznie zapoczątkował romantyzm Adam Mickiewicz zbiorem Ballady i romanse (1822), a za teoretyczny początek uważa się dzieło Kazimierza Brodzińskiego pt. O klasyczności i romantyczności (1818). Za zakończenie tej epoki przyjmuje się rok 1864 – datę upadku powstania styczniowego. Romantyzm w Polsce stał się okresem szczególnie znaczącym, gdyż ideały ogólnoeuropejskie (uczuciowości, duchowości, metafizyki)
ROZRACHUNKI INTELIGENCKIE – autorem terminu jest Kazimierz Wyka, który w ten sposób określił główny nurt w powojennej literaturze. Zaraz po drugiej wojnie światowej, szereg twórców poddało rewizji polski sposób myślenia i mit polskiego inteligenta, patrząc na ów problem przez pryzmat wojny i jej skutków. Czy inteligencko-polski sposób myślenia poniósł klęskę w kataklizmie wojny? Na to pytanie próbują odpowiedzieć, a także spojrzeć w przyszłość pisarze tego nurtu: Jerzy Andrzejewski, Stanisław Dygat,
SACRUM – oznacza „świętość”. Mianem tym określamy coś, co jest święte w świadomości danego społeczeństwa – mogą to być nawet ustne mniemania z zakresu religii, przedmioty kultu religijnego, osoby święte, miejsca święte i czas świąt. Sacrum w naszej kulturze – czyli świętą księgą – jest Biblia. Z kolei, jeśli jest mowa o „desakralizacji sacrum”– np.w poezji Mirona Białoszewskiego, chodzi o takie ujęcie czy sposób przedstawienia, które odbiera danej rzeczy, osobie,
SAGA – nazwa tego gatunku literackiego pochodzi z Islandii i oznacza opowieść o znanym bohaterze legendarnym lub historycznym. Jest to gatunek, który najpierw funkcjonował w tradycji ustnej i był bardzo popularny w epoce średniowiecza. Dziś termin „saga” kojarzymy z jej jednym rodzajem – to znaczy z sagą rodzinną – czyli dziełem przedstawiającym losy wielu pokoleń danej rodziny. Przykładem są powieści osnute wokół dziejów rodziny – np. Buddenbrookowie Tomasza Manna.
SARMATYZM – jest to pojęcie, którym nazywamy całokształt obyczajów i kultury szlacheckiej, całą szlachecką formację kulturową wykształconą w baroku, „modną” do połowy XVIII wieku, a oddziałującą nawet na świadomość narodową późniejszych epok. Sarmatyzm polegał na przeświadczeniu szlachty polskiej, iż pochodzi ona od starożytnych Sarmatów – dzielnych jeźdźców – spokrewnionych ze Scytami, ogromnie wojowniczych, którzy rzekomo mieli przywędrować nad Wisłę, osiedlić się tu i dać początek szlacheckiemu rodowi. Teorię tę oparto
SATYRA – gatunek literacki wywodzący się ze starożytności, który ośmiesza lub piętnuje okazywane w nim zjawiska – np. wady i przywary ludzkie, obyczaje pewnych środowisk, postawy modne w danym czasie. Najczęściej zawiera przestrogę, pouczenie i/lub przesłanie, jest więc gatunkiem dydaktyczno-moralizatorskim. Satyra działa na zasadzie „krzywego zwierciadła” – przedstawia rzeczywistość zdeformowaną komicznie, przez wyolbrzymienie lub pomniejszenie pewnej cechy lub zjawiska. Satyra wyraźnie przy tym prezentuje stosunek autora do sprawy: widać, że
SCHEMATYZM – takie ukształtowanie postaci literackiej, że natychmiast uderza czytelnika jej typ – schemat psychologiczny, jej „czarny” lub „biały” charakter Tym samym schematyzm jest działaniem bardzo uproszczonym, nastawionym na nauczanie czytelnika, ukazywanie mu negatywnych i pozytywnych wzorców. Schematyzm jako pojęcie pojawił się około roku 1950 – stał się wówczas regułą obowiązkową pisania powieści.
SCHOPENHAUERYZM – kierunek filozoficzny doby modernizmu, bardzo modny w Europie końca XIX wieku, pochodzący od myśli i poglądów Artura Schopenhauera, twórcy m.in. dzieła pt. Świat jako wola i wyobrażenie. Jest to filozofia bardzo pesymistyczna, będąca doskonałą bazą dla – dekadentyzmu. Schopenhauer stwierdza, iż życie człowieka pełne jest zabiegów i starań o podtrzymanie egzystencji – a i tak kończy się śmiercią; dążymy wciąż do szczęścia i nigdy go nie osiągamy; świat
SCHOLASTYKA – kierunek filozoficzny w średniowieczu, który udowadniał pewne racje, dogmaty religijne i główne prawdy Kościoła w specyficzny sposób: odwołując się do autorytetów, (np. Arystotelesa czy Ojców Kościoła) – jako niepodważalnych źródeł wiedzy lub snując abstrakcyjne analizy i teoretyczne dociekania bez oparcia w doświadczeniu czy nauce. Stąd potocznie mówi się „scholastyczny” – czyli szkolny, filozofujący, uznający głos danego autorytetu za jedyną prawdę, bez włączania własnej krytyki wobec tej prawdy czy
SCIENCE FICTION termin angielski, nazwa bardzo rozpowszechnionego kierunku fantastyczno-naukowego we współczesnej literaturze. Książki s.f. umieszczają swoją akcję w fantastycznej przestrzeni: np. w przyszłości lub na innej planecie, czy w innym typie cywilizacji technicznej. Poza tym proza s.f. jest podobna do prozy realistycznej, obserwuje człowieka w warunkach, w których został umieszczony, konstruuje rozbudowaną, często sensacyjną fabułę. Chociaż o początkach literatury tego typu mówimy już przy powieściach Juliusza Verne’a, to rozwój s.f.
