Najczęściej kwestie periodyzacji, czyli podziału procesu historycznego według kryteriów chronologicznych są kwestią umowną, bywa nawet, że i sztuczną. Chronologia pełni rolę porządkową i ze względów technicznych stanowi wygodne narzędzie w ręku historyków. Pewne zdarzenia i daty traktuje się jako punkty milowe dziejów. Wiele z nich dopiero z pewnej perspektywy nabiera znaczenia i jest właściwie oceniona dopiero przez potomnych.

W powojennej historii Polski wyodrębniamy kilka okresów wyznaczonych konkretnymi ramami czasowymi.

Walka o władzę (1944-1947)

Pierwszy z nich, zahaczający jeszcze o kończącą się wojnę, wyznaczają lata 1944-1947. Popularnie określa się go mianem walki o władzę między komunistami a szykanowaną, osłabioną legalną opozycją. Jedna strona, silna poparciem wschodniego supermocarstwa, miała zdecydowanie większe szanse od drugiej, bazującej na zgliszczach londyńskiego obozu, czyli Polski podziemnej.
Data końcowa (1947) jest nieprzypadkowa, wiąże się z sytuacją międzynarodową, zimną wojną rozpoczynającą się na dobre, rozpadem Wielkiej Koalicji.

Stalinizm (1947-1956)

Po 1947 roku następuje już stalinizm w postaci zbliżonej do klasycznej (czyli wzorców radzieckich), ale nie zapominajmy o tym, że fundamenty dyktatury zbudowano już wcześniej i brutalnie rozprawiono się z przeciwnikami politycznymi. Formalnie kończy się ten okres gorącym Październikiem 1956 roku, choć uważni analitycy wskazaliby na procesy wewnątrz obozu władzy w kierunku pewnej liberalizacji od końca 1954 roku, które wydały owoc w postaci faktycznego rozluźnienia, eksplodującego tragedią poznańskiego Czerwca 1956 roku i gorącymi dniami jesiennego miesiąca, szczególnie podczas trwania VIII Plenum PZPR.

Cezura 1956 roku jest dosyć czytelna. System jako taki trwał dalej, ale był totalitaryzmem w wersji mimo wszystko złagodzonej. Znowu oczywiście wydarzenia na scenie międzynarodowej, głównie wewnątrz obozu, okazały się decydujące, inspirując polskie przemiany, zwiększając ich dynamikę (głównie XX zjazd KPZR – partii radzieckiej).

Rządy Gomułki (1956-1970)

Rządy Gomułki, trwające długich 14 lat, znowu stanowią pewną odrębną całość (1956-1970). I tutaj również baczni obserwatorzy mogliby dokonać kolejnych cezur, np. wycofywania się ze zdobyczy demokratycznych Października do 1957 roku, zaostrzenia konfliktu z Kościołem w 1960 i 1965 roku oraz intelektualistami w 1964 (list 34), aż do najistotniejszej – Marca 1968 roku, gdy system raz jeszcze przypomniał o swojej istocie i totalitarnych korzeniach.

Dekada gierkowska

Kolejnym przełomem stały się krwawe wypadki grud­niowe na Wybrzeżu w 1970 roku. Przelana krew spowodowała odejście Gomułki i początek dekady gierkowskiej. Ważniejsza od personalnych roszad stała się wówczas zmiana stosunku władz do społeczeństwa. Nie była to jeszcze demokratyzacja i pełne upodmiotowienie narodu, ale komunistyczna ekipa czy to z obawy o własne losy (utrata przywilejów przy zmianach u steru…), czy też o zdanie światowej opinii publicznej i swój wizerunek w zachodnich mediach, co liczyło się przy staraniach o znaczące pożyczki, przestała stosować przemoc. Co prawda lata rządów Gierka trudno nazwać prawdziwym dialogiem, ale stopień brutalności działań władz uległ osłabieniu, co wykazał Czerwiec 1976 roku. Najpierw władze wycofały podwyżki, a represje wobec protestujących robotników czy wspierających ich potem intelektualistów miały łagodniejszy charakter; unikano przelewu krwi.

  • To czas narodzin sformalizowanej opozycji (KOR, ROPCziO, KPN, WZZ, która stała się szkołą politycznego myślenia i doświadczeniem niemałej grupy działaczy. Na demontaż systemu wpływała jednak głównie sytuacja gospodarcza, coraz wyraźniej widoczna ekonomiczna zapaść, a na swój sposób również zwiększenie wiary w siebie przez społeczeństwo po wyborze Polaka papieżem (1978).

Między Sierpniem 1980 a Grudniem 1981

Kolejna ważna cezura to sławne 16 polskich miesięcy między Sierpniem 1980 a Grudniem 1981 roku. Sierpniowe strajki zaowocowały powstaniem masowego ruchu, który zażądał głębokich reform politycznych i gospodarczych, stawiając pod znakiem zapytania prawo do rządzenia partii, wywodzącej swe korzenie z tępej, brutalnej siły i geopolitycznych uwarunkowań.

  • Próba zreformowania nieformalnego systemu nie powiodła się, kompromis okazał się niemożliwy i stan wojenny, wprowadzony 13 grudnia 1981 roku otworzył nowy okres, czas powolnej agonii systemu. Zwiastowały to pogłębiające się trudności gospodarcze oraz wiatry ze Wschodu, z Moskwy, która zdecydowała się po 1985 roku na większe otwarcie wobec świata zachodniego oraz zmniejszała nacisk na wasalne kraje, aż do ich upadku (1989).

Sierpień ’89

Sierpień 1989 roku otworzył nowy, kolejny etap, okres wypracowywania kompromisu między słabnącą władzą komunistyczną, nadal jednak rozporządzającą rozbudowanym i lojalnym aparatem przymusu i nie najsilniejszą wtedy opozycją solidarnościową. Kompromis zakończył się porozumieniem Okrągłego Stołu (luty-kwiecień 1989 roku) i częściowo wolnymi wyborami do sejmu z czerwca 1989 roku.

Następne miesiące to czas destrukcji władzy partii komunistycznej i przejęcie rządów przez opozycjonistów (misja Tadeusza Mazowieckiego od sierpnia 1989 roku). Zapoczątkowało to nowy, bolesny okres transformacji ustrojowej, zarówno w sferze politycznej (ku demokracji), jak i znacznie trudniejszy, w sferze gospodarczej.