DEMIURG
Demiurg To dla Greków odpowiednik Boga Stworzyciela. Demiurg to doskonały konstruktor, który zbudował świat.
Demiurg To dla Greków odpowiednik Boga Stworzyciela. Demiurg to doskonały konstruktor, który zbudował świat.
Deformacja – to zabieg odkształcenia, zdeformowania obrazu świata przedstawionego w powieści czy dramacie. Świat przedstawiony nie naśladuje rzeczywistości, lecz przetwarza jej elementy, kreuje świat nowy, w którym rządzą zupełnie inne prawa. Odkształcenie dotyczy nie tylko logiki wydarzeń – np. ułożonych na wzór snu, a nie realnych wiązań przyczynowo-skutkowych. Twórcy operują również przestrzenią i czasem, dokonują dekonstrukcji takich elementów świata, które normalnie wydają nam się nienaruszalne. Osiągają zaś podobne efekty zniekształcenia poprzez użycie groteski, paradoksu,
Dystych – strofa dwuwersowa z układem rymów parzystych aa, bb, cc.
Dualizm – podwójność, rozdwojenie. Termin używany często w poetyce do opisu szczególnego, „podwójnego” świata, rzeczywistości czy istoty ludzkiej. Na przykład możemy mówić o dualizmie duszy i ciała, światła i ciemności, rozumu i serca, a także dobra i zła na poziomie zarówno jednostkowym, jak i uniwersalnym.
Dyskurs – inaczej przemowa, styl wypowiedzi ujawniający intelektualny często ironiczny dystans podmiotu mówiącego wobec przedmiotu opisu. Ten sposób wypowiedzi funkcjonuje zwłaszcza w poezji współczesnej w wierszach Szymborskiej, Herberta, Różewicza.
Dwugłos narracyjny – wyrafinowany, jak na owe czasy, zabieg konstrukcyjny polegający na wprowadzeniu do powieści dwóch narratorów. Z taką sytuacją mieliśmy do czynienia w Lalce Prusa. Pierwszym narratorem jest typowy dla dojrzałego realizmu dyskretny narrator wszechwiedzący. To główny narrator powieści. Nie jest on jednak władcą absolutnym świata przedstawionego – nie uprzedza faktów i nie ocenia wydarzeń. Na ogół pozostawia ocenę sumieniu i wrażliwości czytelnika. Na ogół jest chłonny, bezstronny, zachowuje dystans do opisywanych zdarzeń.
Dialogowość (dialogiczny charakter) Zbrodni i kary – w typowej powieści realistycznej przewodnikiem po świecie przedstawionym jest narrator (trzecioosobowy, wszechwiedzący). On ocenia bohaterów, przekazuje idee autora, ma jakby pełnię wiedzy o świecie, który przedstawia. Inaczej jest w powieści Dostojewskiego. Narrator trzecioosobowy nie ma pełni wiedzy o świecie i przyjmuje punkt widzenia postaci. Zbrodnia i kara ma charakter dialogowy – dominuje w niej słowo bohatera – dialogi i monologi – a te ostatnie… często przypominają dialogi! Na przykład rozmawiający ze sobą często
Deus ex machina (łac. bóg z maszyny) – to nieoczekiwane zakończenie dramatu, będące rozwiązaniem często skomplikowanej akcji, poprzez pojawienie się istoty boskiej lub postaci powodującej niespodziewany zwrot wypadków. Jest to chwyt dramaturgiczny, który pojawił się już w tragedii antycznej u Eurypidesa. W teatrze greckim wykorzystywano specjalną maszynerię teatralną, tzw. geranos – rodzaj żurawia, za pomocą którego aktor grający boga pojawiał się na scenie. Stąd właśnie nazwa „bóg z maszyny!”
Dramat symboliczny – w modernizmie tworzyli go Stanisław Wyspiański i Stanisław Przybyszewski. W takich dramatach oprócz warstwy realiów i zwykłych wydarzeń ogromną rolę odgrywa warstwa symboliczna.
Dramat narodowy – takim dramatem, oprócz Wesela, są np. Dziady Adama Mickiewicza. Tego typu dzieła dotyczą spraw narodu – są związane z jego historią, tradycją, mentalnością, z cechami narodu, które wyróżniają go spośród innych. Zawiera ocenę narodu polskiego, stawia ważne pytania np. o gotowość Polaków do sprostania wielkim zadaniom, do jakich na pewno należało odzyskanie niepodległości.
Drugi obieg – nieoficjalny obieg literacki, w którym wydawane były książki i czasopisma opozycyjne, zabronione przez cenzurę, w Polsce uaktywnił się po 1976 r., po powstaniu Komitetu Obrony Robotników (KOR). Wydawano m.in. Biuletyn Informacyjny KOR-u, kwartalnik literacki Zapis. Istniała też Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA, w której ukazały się m.in. Miazga Jerzego Andrzejewskiego, Kompleks polski i Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego, Mój wiek Aleksandra Wata oraz tłumaczenia prozy Kundery. Brodskiego.
DONKICHOTERIA – postawa człowieka podobnego do słynnego w literaturze bohatera, imieniem Don Kiszot (z powieści Cervantesa pt. „Don Kichote z Manczy”). Postępowanie takie odznacza się marzycielstwem, idealizmem, brakiem poczucia realizmu, podejmowaniem zadań przekraczających możliwości człowieka – słynna walka z wiatrakami Don Kichota.
Dialekt to inaczej żargon lub gwara jakiegoś środowiska, język, który znacznie odbiega od używanego w urzędowych dokumentach, w biurach, w szkołach przez większość Polaków. Czasem miło posłuchać, jak rozmawiają Ślązacy, Kaszubi czy górale, i aż dziwne, że tak mało rozumiemy, skoro oni mówią prawie po polsku. Czasem w literaturze pisarz czy poeta odpowiednio stylizuje język literacki, posługując się jakimś dialektem. Chce przez to osiągnąć efekt autentyczności. Czasem autor tylko częściowo dialektyzuje język utworu – po
DADAIZM – jeden z najbardziej krańcowych kierunków poetyckich, powstałych na początku XX wieku. Wśród tendencji poezji XX wieku powstało wiele awangardowych kierunków, poszukujących nowych form ekspresji, proponujących nowe pomysły. Dadaizm był wśród nich szczególny: jego program mieścił się w słowie bezsens, a celem był bunt przeciwko światu i sztuce. Utwory komponowali z dobranych przypadkowo wyrazów lub sylab. „Włóżcie słowa do kapelusza, wyciągnijcie na chybił trafił, a otrzymacie poemat dada” –
DANSE MACABRE – oznacza dosłownie „taniec śmierci”. Jest to jeden z głównych motywów sztuki średniowiecznej, obecny na malowidłach i drzeworytach a także w literaturze. Dance macabre prezentuje ideę wszechobecności śmierci, jej egalitaryzm, i sprawiedliwość – śmierć nie oszczędza bowiem nikogo, bez względu na stan, majątek czy urodę. Śmierć tańcząca jako osoba – obrazowana jest różnie, we wczesnej fazie jako rozkładające się zwłoki, potem jako nagi szkielet, który „zaprasza do tańca”
DECORUM – (łac. decorus = przyzwoity, stosowny) zasada dotycząca dzieła literackiego, sformułowana jeszcze w starożytności, stąd uważana za klasyczny kanon. Jest to nakaz stosowności, odpowiedniości stylu utworu do sytuacji osoby, która mówi (np. jej stanowiska), treści utworu, statusu odbiorcy i gatunku. I tak w gatunkach wysokich (eposie, tragedii) nie mogły mieć miejsca postacie ani wypowiedzi niskie, ani błahy temat. Odstępstwo od tej zasady zastosował już Szekspir, który wprowadził do tragedii
DEIZM – jest to jedna z oświeceniowych doktryn, dotyczących religii i wiary w Boga. Różni się od ateizmu, gdyż uznaje istnienie Boga-Stwórcy. Deiści uważali, że Bóg stworzył świat, lecz nie ingeruje w jego losy, nie kieruje dziejami świata, odrzucili wiarę w cuda i w objawienie. Uznawali natomiast nakazy moralne, wynikające z religii. Tą koncepcję wyznawali oświeceniowi myśliciele Wolter i Denis Diderot. Ich zdaniem, Bóg czy jakaś Istota Najwyższa wprawdzie istnieje, ale
DEKADENTYZM – zespół poglądów i postaw życiowych, typowych dla przełomu XIX i XX w. Dekadentyzm głosił przekonanie o upadku cywilizacji europejskiej, jej wartości moralnych i norm obyczajowych. Głoszono wówczas wyczerpanie europejskiej kultury. Dekadenci przyjmowali postawę bierności i rezygnacji, nie mieli sił na walkę z bólem istnienia, jedynymi wartościami okazywały się sztuka i erotyka. Dekadentyzm łączy się też z tęsknotą do śmierci lub nirwany. Francuski poeta Paul Verlaine jeden ze swoich wierszy zatytułował właśnie Decadence, czyli schyłek, upadek, niemoc.
DEKALOG – (z gr. dekalogos – dziesięć słów, deka – dziesięć, logos – słowo) dziesięć przykazań, objawionych Mojżeszowi na górze Synaj przez Boga, wyrytych na kamiennych tablicach. Przykazania są zbiorem norm moralnych i religijnych uznawanych zarówno przez chrześcijan, jak i przez Żydów.
DETERMINIZM – hasło głoszone w epoce pozytywizmu przez Hipolita Taine’a, francuskiego myśliciela tej epoki, krytyka filozoficznego i filozofa. Łacińskie determino znaczy „ograniczam”. W myśl koncepcji determinizmu każde wydarzenie, zjawisko (m.in. dzieło literackie) jest ograniczone, określone i wyznaczone przez ogół warunków, w jakich zachodzi. Zdeterminowany – znaczy określony, uzależniony, wyznaczony przez różne czynniki. I tak artysta wytwarza swoje dzieło, jest więc zdeterminowany przez szereg czynników. Wpływają nań: rasa, środowisko i moment