K
Kultura – całość dokonań duchowych i materialnych ludzkości w zakresie literatury, sztuki, obyczajów. Ciągły proces twórczy związany z rozwojem społeczeństw, z osiągnięciami tak nauce, sztuce jak i obyczajach, wartościach i wzorach postępowania.. Łatwo podzielić zbiór powyższy na dorobek materialny i niematerialny (duchowy) Ale – uwaga -słowo kultura ma kilka znaczeń. Rozumiemy kulturę także jako określony, całkowity dorobek danego społeczeństwa – np. kultura Inków. Jeszcze inaczej rozumiemy ją jako sposób zachowania
Kompozycja to budowa świata przedstawionego utworu. Składają się na nią powiązanie i układ współtworzących go motywów i ich zespołów. To dzięki świadomej kompozycji świat przedstawiony w utworze jest całością wewnętrznie rozplanowaną, spójną i samowystarczalną, którą czytelnik może myślowo ogarnąć i zrozumieć. Pamiętać należy także, że niektóre sposoby czy wzory kompozycji są przypisane jakimś gatunkom literackim. Rozpoznanie takiej kompozycji jest bardzo ważne przy dokonywaniu analizy i interpretacji tekstu.
Kompozycja otwarta – był to odważny eksperyment Prusa (Lalka), nie zaś typowa dla całego realizmu technika literacka. W Lalce poznajemy tylko wycinki z życia bohaterów i (co jeszcze ważniejsze!) zakończenie tego dzieła jest otwarte: Wokulski znika, nikt nie ma stuprocentowej pewności, co się z nim dzieje – to jedynie domysły i hipotezy, o Izabeli krąży plotka, że wstąpiła do klasztoru. Ale to tylko plotka… Nie tylko zakończenie Lalki ma nowatorski charakter – równie finezyjny i nowoczesny
Komizm słowny – wszelakie śmieszne powiedzenia i zabawne dialogi, gry słowne. Komizm charakterów – mówimy o nim, gdy w dziele zostały ukazane komiczne typy ludzkie, oczywiście o wyjaskrawionych, zhiperbolizowanych cechach. Nie da się w takim wypadku uniknąć uproszczeń, tak więc często w osobowości bohatera dominuje jedna cecha, np. skąpstwo czy prymitywizm i tępota. Komizm sytuacyjny – w tym wypadku śmiech budzą przemyślne intrygi, dziwne sploty okoliczności i odwrócone sytuacje, np. okradziony złodziej, uwiedziony uwodziciel.
Komedia – jest to jeden z podstawowych – obok tragedii – gatunków dramatycznych. Jego głównym środkiem artystycznym jest komizm. Komedia charakteryzuje się niezbyt poważną tematyką, pogodną i humorystyczną wizją świata oraz skomplikowaną i pełną nieoczekiwanych zwrotów akcją, kończącą się dobrze dla głównych bohaterów. Jej funkcją jest wywołanie śmiechu u widza, lecz może również spełniać funkcję dydaktyczną.
Katastrofizm literacki – wyrósł z filozofii Oswalda Spenglera przeczuwającej rychły kres cywilizacji europejskiej. Zaznaczył się w literaturze polskiej 20-lecia międzywojennego: w poezji Józefa Czechowicza i grupy poetyckiej Żagary (Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Aleksander Rymkiewicz, Jerzy Putrament). W tych wierszach dominuje nastrój apokaliptycznej trwogi. Proza: to dwie powieści Stanisława Ignacego Witkiewicza (Nienasycenie i Pożegnanie jesieni), obecny też w dramatach tego twórcy (np. w Szewcach). Jako apokalipsa spełniona pojawia się w wojennych wierszach Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i Tadeusza Gajcego.
Kazanie – przemówienie religijne wygłaszane przez kapłana w czasie nabożeństwa lub innej uroczystości religijnej, objaśniające teksty religijne lub zawierające pouczenia moralne. Niekiedy kazanie bywa wybitnym dziełem literackim, np. Kazania sejmowe Piotra Skargi.
KRONIKA – opowieść o dziejach przeszłych i współczesnych narodu, państwa, rodu królewskiego itp., jest gatunkiem → historiografii. Roczniki – annały – spisy wydarzeń zachowujące porządek chronologiczny (najlepszy wzorzec antyczny to pisma Liwiusza). Średniowieczne roczniki bywały niekiedy jedynie krótkimi zapiskami mówiącymi o ważnych wydarzeniach i umieszczanymi np. na marginesach tablic świąt kościelnych. Od dzisiejszych kronik różniło je to, że nie zawsze przywiązywały dostateczną wagę do chronologii (np. w Kronice polskiej Galla Anonima nie ma
KALWINIZM – jeden z odłamów religijnych, powstały w wyniku reformacji w dobie renesansu obok → luteranizmu → anglikanizmu itp. Ten ruch religijny został nazwany od nazwiska swego przywódcy Jana Kalwina, a rozwinął się szczególnie na terenie Francji i Szwajcarii. Wśród założeń doktryny kalwinizmu, zwraca uwagę przeświadczenie o wartości dóbr ziemskich, konieczności ich gromadzenia dzięki własnej pracy. Tego rodzaju gromadzenie bogactw Bóg miał pochwalić, w przeciwieństwie do próżniaczego trybu życia. Inny
KARYKATURA – jest to taki sposób przedstawienia danej postaci, który ją ośmiesza, wyolbrzymia jej wady, używa przesady w przedstawieniu charakterystycznych dla tej osoby cech. Jeśli ktoś ma duże uszy – w karykaturze będą one ogromne, jeśli ktoś lubi się śmiać, będzie przedstawiony (np. na scenie) jako osobnik chichoczący od początku do końca spektaklu.
KATASTROFIZM – silna tendencja w kulturze XX wieku, głoszona przez ludzi przeświadczonych o rychłym upadku świata, o tym, że kultura europejska skazana jest na zagładę, przewidujących nadciągającą katastrofę. Zawrotną karierę zrobiło dzieło Oswalda Spenglera pt. Zmierzch Zachodu wydane w roku 1922. Autor zawarł w książce teorię narodzin, rozwoju i zmierzchu kultury. Kultury, społeczeństwa – tak jak w przyrodzie – starzeją się i upadają – przeżywają swój cykl rozwojowy. Według autora
KATHARSIS – dosłownie: oczyszczenie. Jest to kategoria związana z konwencją tragedii greckiej i imieniem Arystotelesa, bowiem właśnie Arystoteles uznał katharsis za główną ideę tragedii. Widz patrząc na odgrywaną tragedię oczyszcza swoją duszę, i osiąga spokój duchowy – czyli doznaje katharsis. Dzieje się to za sprawą przeżycia uczuć litości i trwogi, jakich doznaje widz. Litość wzbudza w widzu nieszczęście człowieka niewinnego, a trwogę nieszczęście człowieka podobnego, takiego, z którym widz się
KLASYCYZM – (termin pochodzi od łac. słowa classicus – czyli wzorowy, doskonały) prąd artystyczny, którego trwanie nakłada się aż na kilka epok literackich. Ideały sztuki klasycystycznej nawiązują w prostej linii do antycznego rozumienia działalności artystycznej. . Za doskonały wzór sztuki i działalności twórczej uznano epokę starożytną, na długie wieki określiła ona kryteria piękna i poprawności danego dzieła, w kręgu kultury europejskiej. Dlatego nazwą klasycyzm określamy po pierwsze twórczość starożytnych, a
KOLUMBOWIE – młodzi poeci doby wojny i okupacji, nazywani tak dzisiaj przez badaczy literatury współczesnej. Kolumbami nazywamy urodzonych ok. 1920 roku: Krzysztofa Kamila Baczyńskiego (zginął w powstaniu warszawskim 1944, wraz z młodziutką żoną Barbarą), Tadeusza Gajcego (zginął w powstaniu 1944), Andrzeja Trzebińskiego (rozstrzelany przez hitlerowców w 1943 roku), Władysława Bojarskiego (zastrzelony podczas akcji składania wieńca pod pomnikiem Kopernika w 1943 roku), Zdzisława Stroińskiego (zginął w powstaniu w 1944 roku). Nazwa
KOMEDIA – gatunek dramatyczny, którego cechą typową jest komizm (czyli sytuacje wywołujące śmiech). Może zaistnieć komizm słowa, post aci, sytuacji – konfiguracja wzbudzająca wesołość widza. Tematyka komedii jest zazwyczaj pogodna, akcja żywa, a rozwiązanie pomyślne dla pozytywnych bohaterów (happy end). Jest wiele odmian komedii, np.: komedia charakterów, komedia intrygi, komedia obyczajowa, komedia płaszcza i szpady, komedia satyryczna, komedia sytuacyjna itd.
Kompozycja otwarta – mianem kompozycji dzieła literackiego określa się sposób ukształtowania utworu, jego budowę i powiązanie takich elementów jak: świat przedstawiony, akcja, postacie, chronologia itp. Kompozycja otwarta istnieje wówczas, gdy związki pomiędzy poszczególnymi elementami akcji ulegają zatarciu, kolejne wydarzenia nie wynikają z siebie, istnieją między nimi luki, świat przedstawiony wydaje się fragmentaryczny, a zakończenie nie jest jednoznaczne. Kompozycja otwarta jest cechą typową dla dramatu romantycznego – przykładem może być Kordian,
KONCEPTYZM – pochodzi od słowa „koncept”, czyli pomysł i jest określeniem kierunku w poezji barokowej. Twórcą poezji tego typu jest Giambattista Marini, stąd kierunek zwany jest także – marinizmem.Według poety głównym założeniem poezji jest zaskakujący, wręcz szokujący odbiorcę pomysł – koncept.Każdy wiersz musi opierać się o intrygujący „chwyt” w zakresie treści lub formy. Dlatego poezja barokowa sięgnęła m.in. po „kult brzydoty”, a w zakresie kompozycji cechowało ją nagromadzenie i spiętrzenie
KONTRREFORMACJA – potężny ruch w Europie, skierowany przeciwko reformacji, stanowiący kontrofensywę Kościoła katolickiego. Zapoczątkował ją sobór trydencki (1545-1563), którego zadaniem było przeprowadzenie reform wewnątrz Kościoła rzymskokatolickiego i wypracowanie programu walki z różnowiercami. Postanowienia soboru miał realizować powstały w 1534 r. zakon jezuitów założony przez Ignacego Loyolę. Kontrreformacja to jednak zanik tolerancji religijnej, walka z innowiercami, cenzura książek i procesy o bluźnierstwo. W Polsce kontrreformacja nie przybrała form drastycznych, ale konsekwentnie strzegła pozycji Kościoła w kraju.
KONWENCJA LITERACKA – zespół norm i reguł określający charakter poszczególnych utworów i ich składników. Konwencja – znaczy po prostu umowa – a zatem są to pewne umowne, utrwalone przez lata praktyki, zasady dotyczące literatury, np. schematy niektórych gatunków literackich. Często nowatorstwo twórców polegało na występowaniu przeciwko utartym konwencjom, lecz często również ich niekonwencjonalność stawała się zasadą – przykładem może być Witold Gombrowicz i jego twórczość.
KOSMOGONIA – terminem tym określamy przeróżne obrazy, motywy literackie, mity, całe utwory lub doktryny dotyczące powstania świata (z gr. kosmos = wszechświat; gonos = rodzenie). W procesie poznawania literatury w szkole średniej napotykamy takie utwory, które są przekazem obrazu powstania świata: kosmogonia mitologiczna – mit przedstawiający narodziny świata, Księga Genesis w Biblii (kosmogonia biblijna).
