Sytuacja liryczna – okoliczności warunkująca sposób mówienia podmiotu lirycznego. Określa jego relacje ze światem zewnętrznym i emocjonalny stan wewnętrzny. Częstym typem sytuacji lirycznej jest wynurzenie, wyznanie konkretnego „ja” lirycznego.
Średniowiecze – nazwa epoki Nazwę tę – nieco ironiczną, a nawet lekceważącą – zawdzięczamy twórcom renesansu, którzy uznali średniowiecze za okres przejściowy (czyli „średni”, w znaczeniu „pośredni”) pomiędzy starożytnością a odrodzeniem. Ludzie renesansu bowiem za doskonałe uważali ideały starożytne. Średniowiecze z kolei uznawali za barbarzyński czas odejścia od antycznych wzorców, do których powrócono dopiero w odrodzeniu. Łacińska nazwa „media aetas” oznacza dokładnie „wieki średnie” („medium aevum” – „wiek średni”) i pojawiła się po raz pierwszy w wieku
Synonimy – to wyrazy równoważne znaczeniowo lub na tyle zbliżone, że mogą występować zamiennie w tych samych kontekstach (np. dbały, skrupulatny, dokładny). Zastosowanie w utworze wyrazów lub zestawień wyrazów bliskoznacznych lub przeciwstawnych jest często stosowaną figurą stylistyczną. Pary określeń wykluczających się lub całkowicie do siebie niepasujących zwracają uwagę czytelnika i skierowują ją na nowe tory interpretacyjne. Dzięki temu zabiegowi autorzy często wprowadzają do utworów wydźwięk ironiczny bądź zwracają uwagę czytelnika na złożoność zjawisk
Synestezja – to zabieg stosowany w technice impresjonistycznej polegający na łączeniu ze sobą jednocześnie kilku efektów np. wzrokowych, akustycznych, dotykowych itp. Przykładem – „srebrzystoturkusowa cisza” z wiersza Kazimierza Przerwy-Tetmajera Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej , gdzie efekt akustyczny (cisza) uzyskuje barwę czyli łączy się z wrażeniem wizualnym.
Sturm und Drang Periode – czyli czas burzy i naporu, okres w literaturze i kulturze niemieckiej zainicjowany w 1770 r. przez grupę młodych pisarzy (np. Johanna Wolfganga Goethego, Johanna Heinricha, Leopolda Wagnera). Program tego ruchu został sformułowany przez Goethego i teoretyka literatury Johanna Gottfrieda Herdera w piśmie O niemieckich cechach i sztuce niemieckiej. Nazwa Sturm und Drang Periode pochodzi od dramatu Maksymiliana Klingera Sturm und Drang.
Sylwa współczesna (od łac. silva rerum – las rzeczy) – termin wprowadzony w polskim literaturoznawstwie przez Ryszarda Nycza, autora książki Sylwy współczesne, oznacza utwory, które nie są jednolite gatunkowo, łączą elementy dziennika intymnego, narracji powieściowej, poezji i prozy, eseju i monologu wewnętrznego. Są afabularne, ale stanowią jedną całość, są bliskie koncepcji dzieła otwartego, napisane techniką zbliżoną do kolażu. W pewnym sensie nawiązują do staropolskich tradycji silva rerum (księga domowa lub rodzinna, w której zapisywano rozmaite
Skamandryci – warszawska grupa poetów debiutujących w latach 20., skupionych wokół pisma Skamander. Nie sformułowali jednolitego programu literackiego, ale ich twórczość wykazywała wspólne cechy w zakresie tematyki i stylu (zwrot ku codzienności, zachwyt nad życiem, prosty, kolokwialny język, tradycyjna wersyfikacja). Członkowie: Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Antoni Słonimski. W ich pobliżu sytuowała się poezja Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Mieczysława Jastruna i Jerzego Lieberta.
Sonet – w literaturze polskiej znany już w renesansie (Jan Kochanowski, Mikołaj Sęp-Szarzyński), pojawiał się w baroku (u Jana Andrzeja Morsztyna) i romantyzmie (Sonety krymskie Adama Mickiewicza), ale prawdziwą karierę zrobił w Młodej Polsce. W Europie pojawił się w XIII w. (Włochy – Dante, Francesco Petrarka). Niemal od razu ukształtował się w swojej kanonicznej (obowiązującej) formie jako 14-wersowy utwór liryczny podzielony na cztery strofy. Dwie pierwsze zawsze mają po cztery wersy i stanowią narracyjną część opisową (np. opis krajobrazu),
Literatura sowizdrzalska – nurt literatury plebejskiej rozwijający się na przełomie wieków XVI i XVII. Nazwa: od imienia pojawiającej się w nim często postaci – Sowizdrzała. Tworzona była przez klechów i bakałarzy, z reguły anonimowa, adresowana do ludowej publiczności. Posługiwała się satyrą (ulubiony chwyt: „świat na opak”), groteską, parodią (parodie literatury religijnej, np. psalmów, tekstów prawniczych i kalendarzy, tzw. minucje). Gatunki: komedia, fraszka, opowieść prozą. Ma ogromną wartość poznawczą – przekazuje szczegóły obyczajowe dotyczących epoki.
Sarmatyzm oświecony – pojęcie, które często pojawiało się w publicystyce i myśli politycznej polskiego oświecenia. Oznaczać miało pogodzenie ideałów siedemnastowiecznego sarmatyzmu z politycznymi i kulturowymi koncepcjami wolnomyślicielstwa. Sarmatyzm zakładał wyjątkowość polskiej szlachty, która swe korzenie wywodziła od mitycznego starożytnego plemienia Sarmatów. Program oświeceniowych patriotów miał na celu poprawę sytuacji kraju. Początkowo ostro krytykowano Sarmatów, wyśmiewano wszystko, co wiązało się z sarmatyzmem, ale to doprowadziło do konfliktu i zniechęcało szlachtę do oświeceniowych pisarzy. Zmieniono więc sposób –
SACRUM – oznacza „świętość”. Mianem tym określamy coś, co jest święte w świadomości danego społeczeństwa – mogą to być nawet ustne mniemania z zakresu religii, przedmioty kultu religijnego, osoby święte, miejsca święte i czas świąt. Sacrum w naszej kulturze – czyli świętą księgą – jest Biblia. Z kolei, jeśli jest mowa o „desakralizacji sacrum”– np.w poezji Mirona Białoszewskiego, chodzi o takie ujęcie czy sposób przedstawienia, które odbiera danej rzeczy, osobie,
SAGA – nazwa tego gatunku literackiego pochodzi z Islandii i oznacza opowieść o znanym bohaterze legendarnym lub historycznym. Jest to gatunek, który najpierw funkcjonował w tradycji ustnej i był bardzo popularny w epoce średniowiecza. Dziś termin „saga” kojarzymy z jej jednym rodzajem – to znaczy z sagą rodzinną – czyli dziełem przedstawiającym losy wielu pokoleń danej rodziny. Przykładem są powieści osnute wokół dziejów rodziny – np. Buddenbrookowie Tomasza Manna.
SARMATYZM – jest to pojęcie, którym nazywamy całokształt obyczajów i kultury szlacheckiej, całą szlachecką formację kulturową wykształconą w baroku, „modną” do połowy XVIII wieku, a oddziałującą nawet na świadomość narodową późniejszych epok. Sarmatyzm polegał na przeświadczeniu szlachty polskiej, iż pochodzi ona od starożytnych Sarmatów – dzielnych jeźdźców – spokrewnionych ze Scytami, ogromnie wojowniczych, którzy rzekomo mieli przywędrować nad Wisłę, osiedlić się tu i dać początek szlacheckiemu rodowi. Teorię tę oparto
SATYRA – gatunek literacki wywodzący się ze starożytności, który ośmiesza lub piętnuje okazywane w nim zjawiska – np. wady i przywary ludzkie, obyczaje pewnych środowisk, postawy modne w danym czasie. Najczęściej zawiera przestrogę, pouczenie i/lub przesłanie, jest więc gatunkiem dydaktyczno-moralizatorskim. Satyra działa na zasadzie „krzywego zwierciadła” – przedstawia rzeczywistość zdeformowaną komicznie, przez wyolbrzymienie lub pomniejszenie pewnej cechy lub zjawiska. Satyra wyraźnie przy tym prezentuje stosunek autora do sprawy: widać, że
SCHEMATYZM – takie ukształtowanie postaci literackiej, że natychmiast uderza czytelnika jej typ – schemat psychologiczny, jej „czarny” lub „biały” charakter Tym samym schematyzm jest działaniem bardzo uproszczonym, nastawionym na nauczanie czytelnika, ukazywanie mu negatywnych i pozytywnych wzorców. Schematyzm jako pojęcie pojawił się około roku 1950 – stał się wówczas regułą obowiązkową pisania powieści.
SCHOPENHAUERYZM – kierunek filozoficzny doby modernizmu, bardzo modny w Europie końca XIX wieku, pochodzący od myśli i poglądów Artura Schopenhauera, twórcy m.in. dzieła pt. Świat jako wola i wyobrażenie. Jest to filozofia bardzo pesymistyczna, będąca doskonałą bazą dla – dekadentyzmu. Schopenhauer stwierdza, iż życie człowieka pełne jest zabiegów i starań o podtrzymanie egzystencji – a i tak kończy się śmiercią; dążymy wciąż do szczęścia i nigdy go nie osiągamy; świat
SCHOLASTYKA – kierunek filozoficzny w średniowieczu, który udowadniał pewne racje, dogmaty religijne i główne prawdy Kościoła w specyficzny sposób: odwołując się do autorytetów, (np. Arystotelesa czy Ojców Kościoła) – jako niepodważalnych źródeł wiedzy lub snując abstrakcyjne analizy i teoretyczne dociekania bez oparcia w doświadczeniu czy nauce. Stąd potocznie mówi się „scholastyczny” – czyli szkolny, filozofujący, uznający głos danego autorytetu za jedyną prawdę, bez włączania własnej krytyki wobec tej prawdy czy
SCIENCE FICTION termin angielski, nazwa bardzo rozpowszechnionego kierunku fantastyczno-naukowego we współczesnej literaturze. Książki s.f. umieszczają swoją akcję w fantastycznej przestrzeni: np. w przyszłości lub na innej planecie, czy w innym typie cywilizacji technicznej. Poza tym proza s.f. jest podobna do prozy realistycznej, obserwuje człowieka w warunkach, w których został umieszczony, konstruuje rozbudowaną, często sensacyjną fabułę. Chociaż o początkach literatury tego typu mówimy już przy powieściach Juliusza Verne’a, to rozwój s.f.
SCJENTYZM – jedno z naczelnych haseł epoki pozytywizmu, propagujące potrzebę i wartość nauki (scientia = wiedza). Prawdziwa wiedza musi być poparta działaniem naukowym, doświadczeniem i konkretnymi wynikami badań – tu scjentyzm silnie wiąże się z → empiryzmem i → racjonalizmem, a także przyrodniczym materializmem. Poza tym idea scjentyzmu to postulat nauczania i oświecania warstw niższych, np. dzieci wiejskich – tu z kolei wiąże się ten termin z – pracą u
SCOTTYZM – technika pisania powieści, zwłaszcza historycznej, na wzór znanego angielskiego twórcy Waltera Scotta (Waverley, Ivanhoe), którego dzieła były chętnie tłumaczone, czytane i naśladowane w dobie polskiego romantyzmu. Scottyzm polega na umieszczeniu w powieści żywej, nawet awanturniczej akcji, w którą zostają wplątani fikcyjni – lecz „bliscy sercu czytelnika” bohaterowie. Za to tło akcji jest historycznie prawdziwe, nie tylko wydarzenia, lecz szczegóły obyczajowe, strój, pejzaże i życie codzienne ludzi. Motyw sensacyjnego