Po czym rozpoznawać tren?
- Po temacie – jest nim szeroko pojęty żal i ból po śmierci ukochanej osoby przedstawiony w bardzo różny artystycznie i niejednokrotnie zaskakujący sposób (zwróć uwagę w związku z tym na częsty motyw śmierci!).
- Często wskazówką jest podmiot liryczny – prawie zawsze można go utożsamiać z poetą (utwory dotyczą przecież jego osobistych przeżyć).
- Po apostrofach – skoro treny pisane są jako wyraz żalu po śmierci ukochanych osób, często właśnie do nich bezpośrednio zwracają się poeci – stają się adresatami wierszy, np.: w Trenie X Kochanowskiego:
Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała?
W którą stronę, w którąś się krainę udała?
Wiele utworów tego gatunku należy zresztą do liryki zwrotu do adresata.
Ale zauważ – apostrofy są kierowane nie tylko do ludzi! Poeci zwracają się też między innymi do: martwych przedmiotów codziennego użytku, z którymi miały styczność zmarłe osoby, np. do ubiorów (Tren VII Kochanowskiego), mitologicznych postaci, drzew (np. Brzoza Broniewskiego) – właściwie wszystko może pomóc w ukojeniu bólu bądź rozpamiętywaniu życia zmarłego.
- Po składni, po budowie – częste są zdania wykrzyknikowe, pytające (nierzadko występują pytania retoryczne, a więc takie, na które nie ma odpowiedzi).
Skąd się wywodzi ten gatunek?
Z antyku oczywiście – tren jest gatunkiem wykształconym jeszcze w czasach starożytnych. Pierwsze utwory tego typu powstawały w obrębie starogreckiej tradycji funeralnej (czyli żałobnej), związanej z uroczystościami pogrzebowymi. Celem autorów było wyrażenie żalu po śmierci znanej i ogólnie szanowanej osoby, opisanie jej zasług i dokonań, a także pustki, jaką odczuwają opuszczeni przez nią żyjący, wreszcie poszukiwanie pocieszenia. Żałobna pieśń, śpiewana przy łożu zmarłego, zwana była epicedium.
Miało ono ściśle wyznaczony wewnętrzny układ, składało się z następujących części:
- wstęp wprowadzający w treść utworu (prezentacja postaci zmarłej osoby i opłakujących jej śmierć);
- wyliczenie zasług zmarłego oraz wyrażenie pochwały jego cnót i zalet;
- opłakiwanie – opis ogromu strat poniesionych w wyniku śmierci osoby oraz ukazanie bólu i cierpienia;
- znalezienie pocieszenia (wypływającego na przykład z przekonania, że czyny i zasługi zmarłej osoby nigdy nie zostaną zapomniane);
- zakończenie, zawierające napomnienie i moralne pouczenie.
Do jakiego rodzaju literackiego zalicza się tren?
Do liryki. Decyduje o tym obecność podmiotu lirycznego, jego przeżycia i refleksje.
Najsłynniejsze treny:
- Treny Jana Kochanowskiego – wydane w 1580 roku, składają się z 19 utworów. Napisał je poeta, dając wyraz żalu i tęsknoty po śmierci niespełna trzyletniej córki Urszuli.
- Anka Władysława Broniewskiego – cykl utworów napisanych po samobójczej śmierci dwudziestopięcioletniej córki poety – Joanny (to już wiek XX – 1956 rok).
Jak są zbudowane Treny Kochanowskiego?
Charakteryzują się staranną budową. Są też konsekwentnie zbudowane rytmicznie. Obowiązują w nich rymy parzyste aabbcc, półtorazgłoskowe, żeńskie. To nie lada sztuka opłakiwać dziecko i pozostawać przy tym cały czas mistrzem poetyckiej formy!
W jaki sposób Kochanowski wykorzystał starożytne wzorce?
Nie bez powodu wcześniej został przytoczony obowiązujący w starożytności układ epicedium. Ten schemat posłużył Kochanowskiemu za punkt wyjścia do konstrukcji trenów. Ale istotne są dwie różnice:
- Osoba opłakiwana – w tradycji antycznej bohaterami trenów musieli być wielcy i zasłużeni ludzie, np. wojownicy, poeci czy oratorzy (wielcy mówcy). Przedmiotem trenów było sławienie ich czynów w poezji.
A u Kochanowskiego?
Bohaterem jest dwuipółletnie dziecko! Nie mogło ono przecież w swoim krótkim życiu dokonać niczego wielkiego ani doniosłego (odstępstwo od tradycji).
- Kompozycja całości – w antyku tren był pojedynczym utworem złożonym ze ściśle określonych części. A u Kochanowskiego?
Typowe dla epicedium elementy „rozłożył” na kolejne treny i powstał w ten sposób cykl 19 utworów o starannej i przemyślanej kompozycji:- Treny I-VIII są poświęcone prezentacji zalet zmarłej córeczki, opisowi pustki, jaka pozostała po jej śmierci oraz rozpaczy rodziców po stracie Urszulki.
- Ból i cierpienie doprowadziły poetę do kryzysu światopoglądowego na wielu płaszczyznach (religia – istnienie Boga, filozofia). Apogeum tego kryzysu to Treny IX-XI.
- Od tego momentu zaczyna się mozolne odbudowywanie zrujnowanego świata wartości, próba zrozumienia i pogodzenia się z Bogiem (Treny XII-XVIII). Znalezienie pocieszenia i rozwiązanie kryzysu to Tren XIX albo Sen.
Z tematyką żałobną skojarz:
- Znane z mitologii postacie i miejsca (Hades, Charon, Styks…) Charon był przewoźnikiem, który za przewiezienie zmarłych przez rzekę Styks do podziemnego królestwa – Hadesu – pobierał opłatę w wysokości jednego obola – dlatego zmarłym wkładano do ust monetę, aby mieli za co dostać się do królestwa cieni.
- Portret trumienny – specyficzny, nigdzie poza kulturą polską niewystępujący typ portretu, związany z sarmackim obyczajem pogrzebowym (znanym od końca XVI do końca XVIII w.). Malowany był przeważnie olejem na blasze, miał kształt sześcio- lub ośmioboku, co odpowiadało przekrojowi trumny. Po uroczystościach pogrzebowych zawieszany był w kościele albo krypcie. Najstarszym znanym portretem trumiennym jest wizerunek króla Stefana Batorego (koniec XVI w.).
Analizujemy tren Kochanowskiego
Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,
Moja droga Orszulo, tym zniknieniem swoim!
Pełno nas, a jakoby nikogo nie było:
Jedną maluczką duszą tak wiele ubyło.
Tyś za wszytki mówiła, za wszytki śpiewała,
Wszytkiś w domu kąciki zawżdy pobiegała.
Nie dopuściłaś nigdy matce się frasować
Ani ojcu myśleniem zbytnim głowy psować,
To tego, to owego wdzięcznie obłapiając
I onym swym uciesznym śmiechem zabawiając.
Teraz wszytko umilkło, szczyre pustki w domu,
Nie masz zabawki, nie masz rozśmiać się nikomu.
Z każdego kąta żałość człowieka ujmuje,
A serce swej pociechy darmo upatruje.
Jest to tren, bo wskazuje na to:
- Temat: ból ojca po stracie dziecka. Kontrast między obrazem domu za życia córeczki: radosnego, wypełnionego szczebiotem dziecka – i po jej śmierci: pustego, smutnego.
- Fakt, że jest to liryka zwrotu do adresata. Adresatką utworu jest Urszulka. W wierszu są obecne apostrofy:
Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,
Moja droga Orszulo, tym zniknieniem swoim. - Podmiot liryczny – to sam Kochanowski. Cały utwór to monolog liryczny.
Środki artystyczne:
- Antyteza: Pełno nas, a jakoby nikogo nie było – pustka, cisza emocjonalna, uczuciowa – nikt nie może zastąpić ukochanej córeczki.
- Zdrobnienia – maluczką, kąciki.
Budowa
Wiersz stychiczny (ciągły, bez podziału na wersy), liczy czternaście wersów. Każdy wers ma 13 sylab, średniówka po 7. sylabie. Rymy żeńskie, parzyste aabbcc.
Zobacz:
Jan Kochanowski jako autor Trenów: zbolały ojciec, perfekcyjny artysta czy rozczarowany filozof?