Wyobraź sobie… stary dom i małego chłopca. Ciekawe, jak jest ubrany, jak wygląda? Nadaj mu imię. Odtwórz w wyobraźni przedmioty, czynności, obrazy, o których wspomina. Obejrzyj jego kolekcję starych kluczy, zbiór motyli, znaczków. Jest wieczór. Ktoś czyta chłopcu bajkę. Pamiętaj, że nad wszystkim unosi się aura szczęścia. Przygotuj się na słodki, niedorzeczny sen. Teraz możesz zamknąć oczy.
Leopold Staff
Dzieciństwo
Poezja starych studni, zepsutych zegarów,
Strychu i niemych skrzypiec pękniętych bez grajka,
Zżółkła księga, gdzie uschła niezapominajka
Drzemie – były dzieciństwu memu lasem czarów…
Zbierałem zardzewiałe, stare klucze… Bajka
Szeptała mi, że klucz jest dziwnym darem darów,
Że otworzy mi zamki skryte w tajny parów,
Gdzie wejdę – blady książę z obrazu Van Dycka.
Motyle-m potem zbierał, magicznej latarki
Cuda wywoływałem na ściennej tapecie
I gromadziłem długi czas pocztowe marki…
Bo było to jak podróż szalona po świecie,
Pełne przygód odjazdy w wszystkie świata częście…
Sen słodki, niedorzeczny, jak szczęście… jak szczęście…
Tytuł
Jest dla utworu bardzo ważny, ponieważ może być kluczem do odczytania wiersza. Wskazuje na…
Podmiot liryczny
Ujawniają go formy gramatyczne: czasowniki rodzaju męskiego w 1. os. l. poj. (zbierałem, wejdę itd.), C. l. poj. zaimka “ja” (mi), C. l. poj. zaimka “mój” (memu). To dorosły mężczyzna (może nawet sam autor), który z rozrzewnieniem wspomina czasy swojego dzieciństwa. Nie pamięta nic złego, smutnego. Jego wspomnienia są piękne, ciepłe jak szczęśliwy słodki sen.
Gatunek
To sonet. Łatwo to odkryć, bo sonet ma zawsze ściśle określoną budowę i przemyślany układ rymów. Składa się z czternastu wersów podzielonych na dwie zwrotki czterowersowe i dwie – trzywersowe. Zwróćcie uwagę na kunsztowny rozkład rymów: abba baab cdc dee.
Kontekst kulturowy
Anton van Dyck to malarz tworzący w pierwszej połowie XVII wieku. Artysta nie byle jaki – wysoko cenili go możni z najznakomitszych rodów, a nawet książęta i królowie (był pierwszym nadwornym malarzem króla angielskiego – Karola I). Obejrzyj jedną z „bladych twarzy” – portret księcia autorstwa van Dycka.
Autor
Nazywa się go poetą trzech pokoleń, bo tworzył w trzech epokach literackich: Młodej Polsce, 20-leciu międzywojennym i współczesności. Tak, Staff to poeta współczesny, choć od naszej – internetowej – współczesności dzieli go już tak wiele. Jego wiersz Dzieciństwo ukazał się w tomiku Ptakom niebieskim wydanym prawie wiek temu (w 1905 roku).
Motyw główny
Co ty zapamiętasz ze swojego dzieciństwa? A jaki obraz dzieciństwa wyłania się z wiersza Leopolda Staffa? Stare klucze, pocztowe marki (znaczki), teatr cieni powołany do życia za pomocą latarki. Kwiaty (niezapominajki) suszone między kartami książek. Skarby zgromadzone na strychu: zepsute zegary, pęknięte skrzypce wprowadzają w odległy, zapomniany świat. Ale te pożółkłe, zardzewiałe, zepsute przedmioty nie należały tylko do realnego świata. Zastygł w nich czas, ukryła się poezja (to też motyw), tajemnica, czar.
Archaizmy
- Archaizmy gramatyczne:
„motyle-m zbierał” i „częście”
Nikt dziś nie powie: motyle-m zbierał, powiemy raczej – motyle zbierałem.
Częście to dawny M. l. mn. rzeczownika „część”. Dziś poprawną formą jest: części.
- Archaizm leksykalny:
marki (dziś: znaczki)
Archaizmy te świadczą o tym, że wiersz był napisany dość dawno, kiedy formy te były jeszcze poprawne.
Emocje
Jakie uczucia wyczuwasz w wierszu? Co dominuje? Tęsknota? Wzruszenie? A może wszystko razem przyprawione jeszcze rozczuleniem, radością i żalem, że świat dzieciństwa odszedł bezpowrotnie i żyje już tylko we wspomnieniach. W pamięci pozostały jednak ślady zamknięte w obrazach. Wystarczy je tylko obudzić za pomocą wyobraźni i poezji.
Środki poetyckie
Epitety
Stare studnie, nieme skrzypce pęknięte, zżółkła księga, las czarów, zardzewiałe stare klucze, dziwny dar darów, skryte zamki, blady książę, magiczna latarka, podróż szalona, sen słodki, niedorzeczny. Te wszystkie epitety podkreślają upływ czasu, a przedmioty dlatego są tajemnicze, bo stare. I przypominają trochę odkrycia archeologiczne: im starsze, tym cenniejsze. Podobnie jest ze wspomnieniami.
Metafory
- „Poezja starych studni, zepsutych zegarów”
Poezja kojarzy się z marzeniem, snem, wyobraźnią, tajemnicą, czarami. To świat, w którym zwykłe słowa nabierają innego znaczenia. Stare studnie, zepsute zegary kojarzą się z czymś zniszczonym, zużytym, niepotrzebnym. Czy może być w nich coś odświętnego, godnego poezji? Oczywiście. Metafory polegają na przeniesieniu części znaczenia z jednego wyrazu na drugi. Tylko co tu zostało przeniesione? Niezwykłość, tajemniczość poezji została przelana na studnie, zegary. Wyobraźnia jest w stanie wyczarować z tych rzeczy dosłownie wszystko.
- „…były dzieciństwu memu lasem czarów”
Las to skupisko drzew (często różnorodnych) i zarazem niezwykłe miejsce, które kryje w sobie wiele tajemnic. Może być groźny, piękny, baśniowy. Spacerując po lesie, można stracić poczucie czasu, zabłądzić lub znaleźć ścieżkę, która nie wiadomo dokąd prowadzi. Las może przerażać i zarazem zachwycać. W lesie czarów (epitet) wszystko może się zdarzyć, ponieważ rządzi się on swoimi prawami. Skojarzenie starych przedmiotów z baśniowym lasem czarów sprawia, że nabierają one nowego znaczenia. To nie są już zwykłe studnie, zegary, pęknięte skrzypce, ale magiczne rekwizyty przeszłości.
Personifikacje
- „…gdzie uschła niezapominajka drzemie”
Ponoć drzemią tylko istoty żywe. A jak drzemie uschła niezapominajka? Czy może się jeszcze kiedyś obudzić, ożywić? Drzemka oznacza coś chwilowego, ulotnego, to chwilowe zapomnienie, krótki sen. „Uschła niezapominajka” kojarzy się raczej z wiecznym snem, końcem niż chwilową drzemką. Ale poruszamy się w świecie poezji – we śnie na jawie. I wszystko może się zdarzyć, więc nic nie powinno dziwić.
- „Bajka szeptała mi”
Kto może szeptać do ucha? Człowiek. W wierszu bajka szepcze (opowiadana przez mamę, tatę, babcię),
„że klucz jest darem darów,
że otworzy (…) zamki skryte w tajny parów”.
Bajka zdradza tajemnice. Klucz nie jest zwykłym kluczem, chłopiec, który słucha bajki, nie musi być zwykłym chłopcem. Jeśli zechce, może stać się nawet “bladym księciem”, takim, jakiego widział na starych portretach. Bajka, sen, poezja sprawią, że możesz stać się, kim zechcesz.
Porównania
- „Bo było to jak podróż szalona po świecie”.
Podróż to przemieszczanie się w przestrzeni w określonym czasie. Podróż szalona może oznaczać sposób przemieszczania, szybkość lub niezwykłość. Wcale nie trzeba zmieniać miejsca, żeby odbyć szaloną podróż. Wystarczy zbierać pocztowe znaczki z różnych stron świata.
- „Sen słodki, niedorzeczny, jak szczęście… jak szczęście”.
Czym jest szczęście? Stanem zadowolenia, zaspokojenia pragnień, spełnieniem. A sen? Odpoczynkiem, zapomnieniem, odprężeniem… Dzieciństwo zostało przyrównane do snu, poezji, stanu szczęścia… Było tak dawno, że wydaje się raczej słodkim, niedorzecznym (nierealnym) snem niż rzeczywistością.
Uwaga!
Co by było, gdyby na egzaminie pojawił się wiersz Dzieciństwo Leopolda Staffa?
Typujemy pytanie…
- …zamknięte:
W którym fragmencie wiersza znajduje się przerzutnia?
(0–1 pkt)
A. Poezja starych studni, zepsutych zegarów, / Strychu i niemych skrzypiec (…).
B. Zżółkła księga, gdzie uschła niezapominajka / Drzemie (…).
C. Cuda wywoływałem na ściennej tapecie / I gromadziłem długi czas pocztowe marki (…).
D. Pełne przygód odjazdy w wszystkie świata częście… / Sen słodki, niedorzeczny (…).
Poprawna odpowiedź:
oczywiście B.
- …otwarte:
Dzieciństwo lasem czarów? Odpowiedz na pytanie, odwołując się do przykładów literackich i własnych przeżyć.
(0–17 pkt)
Jakie przykłady podać?
- Wiersz Staffa – to najłatwiej, bo już wiesz, że z tego wiersza dzieciństwo wyłania się nawet nie jako las, lecz cała puszcza czarów.
- Inne wiersze o dzieciństwie, które pamiętasz.
- Baśnie, które poznałeś w dzieciństwie (chyba wierzyłeś w smoki, zaklęte księżniczki, krasnoludki i moc czarów?).
- Lektury szkolne, np.
„Małego Księcia”,
“Syzyfowe prace”. - Wasze, niemalże kultowe ostatnio, książki – o Harry’m Potterze.
- Własne przygody, ucieczki w krainę fantazji.
Samo wymienienie przykładów nie wystarczy. Nie zapomnij ich skomentować.
Zobacz: