Czasownik

 

Czasownik samodzielna, odmienna część mowy
Odpowiada na pytania	co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie?	Piotr czyta. Magda marznie. Tomek się śmieje. Śnieg topnieje. Woda paruje.
Funkcja nazywa	wykonywane czynności:	stół stoi, samochód jedzie, Magda pisze, pies szczeka
	nazywa zmiany zachodzące w przyrodzie:	kwiaty kwitną, liście opadają, mróz trzyma.
	nazywa stany:	lód topnieje, woda wrze, zupa kipi, rzeka zamarza, Piotr cieszy się.

Rozróżniamy czasowniki

• osobowe – czyli takie, w których możemy wskazać osobę – wykonawcę czynności
  • • malowaliśmy – my – 1 os. l.mn.,
    • spałem – ja 1 os. l.poj

• nieosobowe – czyli takie, w których wskazanie wykonawcy czynności nie jest możliwe
  • • amalowano,
    • zamknięto,
    • napisawszy,
    • prać,
    • zjeść.

• przechodnie – występujące w stronie biernej
  • • rysuje – jest rysowany
    • gotuje – jest gotowany

• nieprzechodnie – nie mają strony biernej
  • • spać,
    • iść

• jednokrotne – czynność wykonywana raz:
  • • nieść,
    • być,
    • stać,
    • pisać

• wielokrotne – czynność wykonana wiele razy:
  • • nosić,
    • bywać,
    • sypia,
    • pisywać

• dokonane –(mówiące o czynności zakończonej
  • • rzucić,
    • mignąć,
    • napisać,
    • zanieść

• niedokonane – mówiące o czynności trwającej
  • • rzucać,
    • migać,
    • pisać,
    • nieść

Uwaga! Bez orzeczenia – nie ma zdania!!! Czasownik jest jedyną (!) częścią zdania, która sama tworzy kompletną (pod względem komunikatywnym) wypowiedź np. Chodź! Wyjdź! Słuchaj! Siadaj! Wstańcie! Skacz! Są to zdania nierozwinięte (zawierają orzeczenia wyrażone czasownikami w formach osobowych).

 

Formy czasownika

Formy osobowe	Formy nieosobowe
rozmawiała, mówię, będzie rysował namaluje	imiesłów				bezokolicznik móc, zrobić prosić gościć nosić	formy zakończone na -no, -to przepisano, zrobiono zdjęto ścięto
	imiesw przymiotnikowy		imiesw przysłówkowy
	czynny	bierny	współczesny	uprzedni
	-ący, -ąca, -ące	-ny, -ony, -ty	-ąc	-łszy, -wszy
	śpiewający rozmawiająca śpiące	połamany niesiony, wyjęty	pisząc prosząc tocząc	porzuciwszy, niósłszy usiadłszy

 

Czasowniki występują w postaci:
odmiennej	nieodmiennej
czasowniki osobowe podlegają koniugacji mają formy strony, rodzaju, trybu, czasu i liczb imiesłów przymiotnikowy podlega deklinacji odmieniają się przez przypadki czynny (końcówki: -ący, -a, -e): płynący, płynącemu, płynącego idąca, idącej, idącą biegnące, biegnącemu, z biegnącym bierny (końcówki: -any, -a, -e, -ty, -a, -e): pisany, pisana, pisane, wybity, wybita, wybite	bezokolicznik iść, pracować, mówić imiesłów przysłówkowy współczesny (końcówka -ąc): idąc, śpiąc, malując, chcąc uprzedni (końcówki: -łszy, -wszy): wziąwszy nieosobowa forma czasownika (-no, -to): mówiono, wyjęto

Czasownik odmienia się przez:

Liczby

• liczbę pojedynczą: czytam, czytasz, czyta
  
• liczbę mnogą: czytamy, czytacie, czytają

Osoby

• liczba pojedyncza
  • 1. osoba ja – pomagam, maluję, idę, myślę
  • 2. osoba ty – pomagasz, malujesz, idziesz, myślisz
  • 3. osoba ona, ona, ono – pomaga, maluje, idzie, myśli

• liczba mnoga
  • 1. osoba my – pomagamy, malujemy, idziemy, myślimy
  • 2. osoba wy – pomagacie, malujecie, idziecie, myślicie
  • 3. osoba oni, one – pomagają, malują, idą, myślą

Uwaga! Czasownik to jedyna część mowy, która odmienia się przez osoby!

 

Rodzaje

• liczba pojedyncza
  
  • rodzaj męski tańczył, malował, szedł, myślał
  • rodzaj żeński tańczyła, malowała, szła, myślała
  • rodzaj nijaki tańczyło, malowało, szło, myślało

• liczba mnoga
  
  • męskoosobowy tańczyli, malowali, szli, myśleli
  • niemęskoosobowy tańczyły, malowały, szły, myślały

Uwaga! Przez rodzaje odmieniają się tylko czasowniki:

• w czasie przyszłym złożonym
  • on będzie pracowała,
  • ona będzie pracował
  • ono będzie pracowało

• w czasie przeszłym trybu orzekająceg
  • on pracowałam,
  • on pracowałem
  • ono pracowało,

• w trybie przypuszczającym
  • on pracowałby,
  • ona pracowałaby,
  • ono pracowałoby

Rodzaju czasownika nie określamy:

• w czasie teraźniejszym
  • on, ona ono pracuje
    
    
• w czasie przyszłym prostym
  • on, ona ono popracuje
• w trybie rozkazującym
  • Pracuj!

Czasy

• czas teraźniejszy
  • pomagam, malujecie, idą, myśli

• czas przeszły
  • pomagałem, malowaliście, szliście, myśleliście

• czas przyszły
  
  • prosty – pomogę, namalujecie, pójdziecie, pomyślicie
    złożony –będę pomagał, będę malować, będziecie szli

Tryby

• orzekający
  Nazywa czynność dziejącą się – teraz, dawniej, w przyszłości.
  • pomagam,
  • malowaliście,
  • pomyślicie

• rozkazujący
  Nazywa prośbę lub czynność, którą ktoś ma wykonać na nasze żądanie.
  • pomóż,
  • namaluj,
  • pójdźcie,
  • pomyślcie

• przypuszczający
  Tryb przypuszczający charakteryzuje się obecnością cząsteczek -byś, -bym, -by
  • pomógłbym,
  • zrobiłbyś
  • namalowalibyście,
  • poszliby

Strony czasownika

• strona czynna
  Nazywa czynność, którą podmiot sam wykonuje.
  Kasia myje szklankę.
  

• strona bierna
  W stronie biernej podmiot ulega wykonywanej czynności.
  Szklanka jest myta przez Kasię.

• strona zwrotna
  Podmiot sam wykonuje czynność i jednocześnie jej ulega.
  myję się, maluję się, czeszę się
  

Uwaga!
Czasowniki, które występują tylko w stronie czynnej, to czasowniki nieprzechodnie.
Czasowniki, które mają stronę czynną i bierną, nazywamy czasownikami przechodnimi.

Aspekty rzeczownika

• Czasownik niedokonany
  Nazywa czynność, która trwa w danej chwili albo nie została zakończona
  • pomagałem,
  • malujesz,
  • będą gotowali,
  • będą rysować.
    
• Do czasowników niedokonanych zaliczamy:
  • czasowniki w czasie teraźniejszym, bo nie można zakończyć czynności, która trwa:
    – piszę, liczę, rysuję, wchodzę, rozmawiam, uczę się, kończę;
  • czasowniki występujące w czasie przyszłym złożonym
    – będę robić, będę pisać, będę odpowiadać;
  • czasowniki w czasie przeszłym (ale bez przedrostków)
    – robiłem, pisałem, malowałem, rysował, rozmawiała, uczyli się.

• Czasownik dokonany
  Nazywa czynność zakończoną lub taką, która na pewno zostanie zakończona:
  • pomogłem,
  • namalowałeś,
  • ugotowali,
  • narysują,
  • ogłoszą

• Do czasowników dokonanych zaliczamy:
  
  • wszystkie czasowniki w czasie przyszłym prostym, czyli takie, które mają przedrostki (cząstkę poprzedzającą temat):
    – napiszę, posprzątałam, zrobię, pomaluję, porozmawiam, obejrzę;
  • czasowniki z przedrostkami występujące w czasie przeszłym
    – pomalowałem, posprzątałem, zagrałem, zapakowałem.

Pamiętaj!

• od czasowników niedokonanych – tworzymy czas przyszły prosty,
• od dokonanych – czas przyszły złożony!
  

Nieosobowe formy czasownika to:

• bezokoliczniki
  
  Pytamy o niego: co robić?Bezokoliczniki kończą się na:
  
  • -ść wieść, pleść
  • -źć wieźć, gryźć
  • -ć wziąć, tańczyć, śpiewać
  • -c móc, tłuc, piec, wlec

• nieosobowe formy czasu przeszłego zakończone na:
  • -no przygotowano, zbudowano, podano
  • -to wzięto,zamknięto, zapięto

• imiesłowy przymiotnikowe
  • czynne -ący, -ąca, -ące piszący, piorąca, śpiewające
    
  • bierne -ny, -ony, -ty malowany, jedzony, myty

• imiesłowy przysłówkowe
  • współczesne -ąc pisząc, śpiewając, niosąc, piorąc
    
  • uprzednie -łszy, -wszy przyniósłszy, zjadłszy, namalowawszy, pojechawszy

Bezokolicznik „Ma” go każdy czasownik. To nieodmienna, jakby wyjściowa forma czasownika. Taką formę znajdziesz w słowniku, np. żałować, myśleć, spać, prasować, chcieć, biec, móc, trąbić. Czasownik w formie bezokolicznika może pełnić funkcję: podmiotu Pływać jest przyjemnie. okolicznika Przyszedł prosić o pomoc. Poszedł zadzwonić. dopełnienia Maciek pomógł rozwiązać zagadkę. Aby sprawdzić, czy czasownik jest osobowy, spróbuj dodać zaimek osobowy do czasownika, np.: ty czytałeś, oni biegli, one malowały wówczas masz pewność, że czasownik jest osobowy!

 

Trudne formy czasownika

iść (czas przeszły)
l. pojedyncza	l. mnoga
ja szedłem/szłam	my szliśmy/szłyśmy
ty szedłeś/szłaś	wy szliście/szłyście
on szedł, ona szła, ono szło	on szedł oni, one szli, szły

 

umieć (czas teraźniejszy)
l. pojedyncza	l. mnoga
ja umiem	my umiemy
ty umiesz	wy umiecie
on, ona, ono umie	oni, one umieją

rozumieć (czas teraźniejszy)
l. pojedyncza	l. mnoga
ja rozumiem	my rozumiemy
ty rozumiesz	wy rozumiecie
on, ona, ono rozumie	oni, one rozumieją

 

pleć (czas przeszły)
l. pojedyncza	l. mnoga
ja pełłem/pełłam	my pełliśmy/pełłyśmy
ty pełłeś/pełłaś	wy pełliście/pełłyście
on pełł, ona pełła	oni pełli, one pełły, ono pełło

mleć (czas teraźniejszy)
l. pojedyncza	l. mnoga
ja mielę	my mielemy
ty mielesz	wy mielecie
on, ona, ono miele	oni, one mielą

miąć (czas przeszły)
l. pojedyncza	l. mnoga
ja miąłem/mięłam	my mięliśmy/mięłyśmy
ty miąłeś/mięłaś	wy mięliście/mięłyście
on miął, ona mięła, ono mięło	oni mięli, one mięły

krzyknąć (czas przeszły)
l. pojedyncza	l. mnoga
ja krzyknąłem krzyknęłam	my krzyknęliśmy krzyknęłyśmy
ty krzyknąłeś krzyknęłaś	wy krzyknęliście krzyknęłyście
on krzyknął, ona krzyknęła	oni krzyknęli, one krzyknęły, ono krzyknęło

wziąć (czas przeszły)
l. pojedyncza	l. mnoga
ja wziąłem / wzięłam	my wzięliśmy / wzięłyśmy
ty wziąłeś / wzięłaś	wy wzięliście / wzięłyście
on wziął / ona wzięła / ono wzięło	oni wzięli / one wzięły

 

lubić (czas przeszły)
l. pojedyncza	l. mnoga
ja lubiłem/lubiłam	my lubiliśmy/lubiłyśmy
ty lubiłeś/lubiłaś	wy lubiliście/lubiłyście
on lubił / ona lubiła / ono lubiło	oni lubili / one lubiły

 

mleć (czas przeszły)
l. pojedyncza	l. mnoga
ja mełłem / mełłam	my mełliśmy / mełłyśmy
ty mełłeś / mełłaś	wy mełliście / mełłyście
on mełł, ona mełła	oni mełli, one mełły, ono mełło

 

pleć (czas teraźniejszy)
l. pojedyncza	l. mnoga
ja pielę	my pielemy
ty pielesz	wy pielecie
on, ona, ono piele	oni, one pielą

Zobacz:

Części zdania. Podstawowe informacje.

Czasownik TEST

Test z nauki o języku 4

Fleksja

 

Fleksja

Fleksja TEST

Fleksja