Pisarz czasu burzy i naporu w Niemczech. Współtwórca romantycznej rewolucji. Kształtował nowe kanony w literaturze końca XVIII i początku XIX wieku. Formował romantyczny światopogląd. Dał kulturze europejskiej nowy typ bohatera, który swoją postawą, sposobem postrzegania świata, strojem wyrażał istotę romantycznego przewrotu. Nie było w Europie artysty, który by nie znał twórczości Goethego. Z uwielbieniem czytał go Mickiewicz i inni polscy romantycy. Miał też wrogów, bo jak każdy, kto tworzy nową metodę, budził kontrowersje.
Jaka to epoka?
Goethe był twórcą preromantycznym. Preromantyzm zaistniał w europejskiej literaturze i kulturze w II połowie XVIII w. Pozostawał w wyraźnej opozycji do klasycyzmu. Preromantycy docenili rolę wyobraźni i natchnienia oraz oryginalność dzieła. Interesowali się także twórczością ludową, dziełami Szekspira. Ważne zjawiska preromantyczne to gotycyzm i osjanizm. Ten ostatni widoczny np. w Cierpieniach…, gdzie Werter jest zafascynowany Pieśniami Osjana.
Biografia
Przeżył burzliwą młodość, ale z czasem się ustatkował. W przeciwieństwie do wielu twórców romantycznych, którzy umierali młodo, nierzadko nagle i tragicznie, Goethe dożył sędziwego wieku. Zmarł w 83 roku życia.
„Żyłem, kochałem i wiele cierpiałem” – powie po latach, wspominając swoją młodość.
Johann Wolfgang Goethe przyszedł na świat we Frankfurcie nad Menem w 1749 roku w mieszczańskiej rodzinie. Szykował się do kariery adwokackiej i nawet przez pewien czas uprawiał ten szacowny zawód. Porzucił jednak adwokaturę dla bardziej niepewnego zajęcia, jakim jest poezja. Już jako młody człowiek był rozmiłowany w sztuce. Kochał literaturę, muzykę, malarstwo. Miał w tych dziedzinach gruntowne wykształcenie. Widocznie czuł, że kariera prawnicza nie jest mu pisana. Wybrał poetycką sławę.
Młodość upłynęła mu pod znakiem gwałtownych namiętności. Z natury był podobno dość uczuciowy. W 1872 roku wybrał się do Wetzlaru i tam poznał Charlottę Buff, narzeczoną przyjaciela. Przeżył wielką, romantyczną miłość, zakazaną i niespełnioną, bo Lotta była przecież zaręczona z kimś innym. Dwa lata później w niespełna dwa miesiące napisał swoją pierwszą powieść Cierpienia młodego Wertera zainspirowaną tym nieszczęśliwym dla poety zdarzeniem. Przyniosła mu europejski rozgłos, a nawet miano twórcy wyklętego. Księża gromili go z ambon, a władze lokalne Lipska, gdzie utwór opublikowano, wydały zakaz sprzedaży niemoralnej, ich zdaniem, powieści. To jeszcze bardziej podgrzało atmosferę. „Po Werterze był [Goethe] pewien, że jego przeznaczeniem nie były mroki zapomnienia. Nie wierzył już w swój upadek” – napisze o artyście Maurice Blanchot.
Być może pisarska sława, która przyszła w tak młodym wieku, (Goethe miał 25 lat, kiedy napisał Cierpienia młodego Wertera) osłodziła nieco gorycz rozstania z Charlottą Buff. Zresztą, jak bardzo ubolewał po stracie ukochanej, tego się nigdy nie dowiemy, wiadomo tylko, że dość szybko po rozstaniu z nią, uległ czarowi niejakiej Maksymiliany La Roche. A Charlotta Buff? Wyszła za mąż i podobno po czterdziestu latach od ostatniego spotkania z Goethem odwiedziła go w Weimarze, nie wywołując u poety szczególnych emocji. Spotkanie po latach okazało się rozczarowaniem. Artysta nie zamieszcza o nim nawet najmniejszej wzmianki w swoich pismach.
Po czasie burzliwej młodości osiedla się na stałe w Weimarze w 1775 roku. Odtąd będzie kojarzony z tym miastem, a nawet nazywany „poetą z Weimaru”. Dotychczasowy natłok zdarzeń i przeżyć zamieni na stabilizację, wyciszy się. Będzie kontynuował pracę nad rozpoczętym wcześniej (jeszcze przed napisaniem Cierpień młodego Wertera) dziełem filozoficznym Faust, którego ukończy dopiero w 1832 roku, czyli tuż przed śmiercią. Osiedlenie w Weimarze stanie się także równoznaczne ze zwrotem ku antycznym źródłom, ku włoskiemu renesansowi. Goethe romantyk w dojrzałym wieku ulegnie wpływom klasycyzmu.
Nie zrezygnuje również z życia towarzyskiego, z intelektualnych dyskusji. Zawsze lubił otaczać się ludźmi sztuki i teraz też będzie podtrzymywać dawne znajomości i nawiąże nowe. Do grona przyjaciół sławnego poety należeli między innymi równie sławni Fryderyk Schiller, poeta romantyczny i Johann Herder – filozof, zbieracz pieśni ludowych, który zainspiruje Goethego do korzystania z folkloru. Pisarz chętnie gości w swoim weimarskim domu mniej lub bardziej znane osobistości, także z Polski.
Związki Goethego z naszym krajem były zresztą dużo bardziej zażyłe i wielorakie. W 1790 roku autor Cierpień młodego Wertera i Fausta przyjedzie do Polski. Zwiedzi Śląsk, Kraków, Wieliczkę i Częstochowę. Polaków zawsze traktuje z sympatią.
Trzydzieści kilka lat później w Weimarze przyjmie polską pianistkę, Marię Szymanowską (w 1823 roku). Sześć lat potem ugości samego Adama Mickiewicza i Antoniego Odyńca. Będzie już wówczas sędziwym, osiemdziesięcioletnim artystą, o którego uznanie zabiegają młodzi – tak jak wówczas Mickiewicz – poeci. Goethe podaruje mu na pamiątkę gęsie pióro, a nawet każe sporządzić Mickiewiczowi portret. Odyniec, również obdarowany piórem, w Listach z podróży tak oto przedstawi poetę z Weimaru:
I bez przesady, jest w nim coś Jowiszowego. Wzrost wysoki, kształt kolosalny, twarz poważna, imponująca, a czoło – w nim to właśnie jest ta jowiszowość. Bez diademu świeci majestatem…
Ów majestat mogli podziwiać młodzi ludzie. Poeta stworzył dla nich w Weimarze szkołę. Na starość stał się patriarchą, do którego przybywali uczniowie z wielu krajów, by obcować z osobowością wielkiego artysty, który w latach swojej młodości jako autor Cierpień młodego Wertera wstrząsnął intelektualnym obliczem Europy.
Twórczość
Twórczość Goethego rozwijała się według nietypowego schematu: od fascynacji romantyzmem do zaskakującego zwrotu ku kulturze antycznej i renesansowej. Jednocześnie przez całe życie będzie pisał Fausta. Pracę nad nim rozpocznie w 1768 roku, a zakończy w 1832 tuż przed śmiercią.
Młody Goethe pozostanie w sferze wpływów wczesnej niemieckiej szkoły romantycznej. Pisze utwory spod znaku Sturm und Drang. Wybuch tak pożądanej w Europie wolności, pragnienie indywidualizmu, możliwości wyrażenia własnego „ja” w poezji sprawią, że wzorce kultury oświecenia, na którym się wychował, wydadzą mu się zbyt sztywne i skostniałe. Odrzuci więc oschłość i racjonalizm Aufklärung – niemieckiej odmiany oświecenia, by tworzyć w duchu nowej, szalonej epoki. Napisze Cierpienia młodego Wertera, powieść, która stanie się biblią młodego pokolenia, bo będzie manifestem romantycznego systemu wartości.
Wzbudzi liczne kontrowersje i nieporozumienia. Kościół uzna ją za powieść niemoralną, głoszącą apologię samobójstwa. Współcześni Goethego upatrywali w niej opowieści o autentycznych przeżyciach autora i Charlotty Buff.
Owszem trzeba przyznać, że są pewne analogie: tak jak Goethe po rozstaniu z panną Buff spojrzy czule na Maksymilianę La Roche, tak powieściowy Werter po stracie Lotty będzie liczył na względy panny von B. Ale powieściowa Lotta utożsamiana z Charlottą Buff będzie miała czarne oczy panny La Roche, a nie niebieskie Charlotty Buff.
Goethe, choć niewątpliwie napisał powieść pod wpływem osobistego dramatu miłosnego, dokonał artystycznej transpozycji, stworzył autonomiczne dzieło sztuki, które miało wyrażać romantyczny światopogląd, romantyczną chorobę wieku.
Po latach jako sędziwy patriarcha powie:
Byłoby źle, gdyby ktoś nie miał w swym życiu okresu, kiedy mu się wydaje, że „Werter” napisany został tylko dla niego.
W powieści zawarł Goethe dążenia i myśli całego pokolenia Sturm und Drang z jego romantycznym buntem przeciwko starej strukturze społecznej. Dlatego z tą „książką zbójecką” identyfikowała się postępowa młodzież z całej Europy.
Wkrótce pojawiły się następne utwory osadzone w ludowych, baśniowych wierzeniach, wyrażające romantyczną filozofię natury, oparte na sennych wizjach. Sięga Goethe po balladę – gatunek o plebejskim rodowodzie, by kreować fantastyczny świat grozy, przyrodę, która budzi trwogę ale fascynuje i pociąga. Najbardziej znane utwory z tego nurtu to chociażby Król olch, przeróbka spisanej przez Herdera starej, duńskiej ballady zatytułowanej Córka króla elfów. Ważna o tyle dla twórczości poety i dla europejskiego romantyzmu, że stanowi wypowiedź programową, obrazuje podstawowy konflikt epoki: konflikt wyobraźni, wiary w nadprzyrodzone zjawiska z nauką, racjonalizmem, wykształconym umysłem.
Dla pisarza przełomu oświecenia i romantyzmu, jakim był Goethe, problem zwycięstwa ducha nad materią, intuicji nad rozumem był kwestią elementarną, nad którą rozmyślał całe życie. Potwierdził to wielkim dziełem filozoficznym – Faust – rozpoczętym w 1768 roku, a ukończonym ostatecznie u schyłku życia po przeszło sześćdziesięciu latach. W nim ukaże autor romantyczne zwątpienie w wartość wiedzy książkowej, jej iluzoryczność i bezprzedmiotowość. Zaproponuje również w Fauście nowy typ poetyki, stworzy nowy model dramatu romantycznego budowanego z luźnych scen, który dla późniejszych romantyków stanie się obowiązującym wzorcem.
Wielkich, radykalnych przełomów w twórczości Goethego raczej nie było, o czym świadczy Faust – dzieło jednak romantyczne. Ale Goethe – romantyk, ten sam, który przybył do Weimaru w stroju Wertera z czasem doceni również piękno literatury klasycznej i ostatnie swoje utwory napisze w poetyce bliskiej antycznym mistrzom.
Będzie to między innymi dramat Ifigenia w Taurydzie klasyczny w formie i treści, napisany nieskazitelnie regularnym wierszem. Utwór wprowadza w krąg wielkiego świata polityki, ukazuje, jakie okoliczności wpływają na podejmowanie decyzji przesądzających o losach tysięcy ludzi. Dyscyplinie formalnej poddał pisarz również poemat Herman i Dorota osnuty wokół wydarzeń wypędzenia protestantów z Salzburga w 1731 roku.
Niewątpliwie jednak w powszechnej świadomości kulturowej Goethe funkcjonuje przede wszystkim jako autor Cierpień młodego Wertera i Fausta, poeta romantyczny, który współtworzył oblicze epoki Sturm und Drang.
Najważniejsze dzieła
Powieść epistolarna (w formie listów) koncentrująca się nie tyle na fabularnym następstwie zdarzeń, ale na przeżyciach duchowych bohatera, młodego człowieka o mieszczańskim pochodzeniu. Goethe tworzy w niej nowy typ bohatera literackiego wyrażającego swym stosunkiem do świata istotę romantycznego światopoglądu. Na rys osobowości bohatera składają się takie cechy jak: naduczuciowość, nadwrażliwość, egocentryzm, poczucie bólu istnienia zwane z niemieckiego Weltschmerzem4, pesymizm, skłócenie ze światem, negacja jego zasad i wartości, samobójstwo.
Autor tak konstruuje losy bohatera, by ukazać skomplikowane i niejednoznaczne motywy tragicznej śmierci Wertera nie wynikające jedynie – jak się potocznie sądzi – z nieszczęśliwej, niespełnionej miłości do Lotty ale także z przeżywanej przez bohatera „choroby wieku”, która pogłębia jego pesymizm i izoluje od ludzi.
O desperackiej śmierci bohatera zadecydowały również stosunki społeczne, reguły i normy świata nie do zaakceptowania dla młodego, ambitnego człowieka.
Werter zostaje odrzucony przez wąski krąg arystokratów nadający ton życiu towarzyskiemu małego miasteczka. Wyproszony z salonu tylko ze względu na swe mieszczańskie pochodzenie przeżywa upokorzenie.
Nie chce żyć w świecie, w którym o wartości człowieka decyduje jedynie wysokie urodzenie a nie rzeczywiste cechy charakteru, zdolności i umiejętności.
Samobójstwo bohatera stało się gestem symbolicznym, buntem przeciwko ówczesnej rzeczywistości. Werter wyrażał rozterki natury miłosnej, etycznej, światopoglądowej całej młodej generacji Sturm und Drang, manifestował europejską „chorobę wieku”.
Król Olszyn (Król Olch)
Ballada programowa, w której autor konfrontuje ze sobą dwie tradycje: oświeceniową i romantyczną, dowodząc, że świat wart jest także innych, poza racjonalistyczną, interpretacji. Prosta fabuła oparta na motywie podróży ojca i syna przez ciemny las staje się pretekstem do dyskusji na temat istnienia świata nadprzyrodzonego, zamieszkałego przez duchy, widma i upiory. Dialog chorego dziecka z ojcem to symboliczny dialog romantyka z racjonalistą. W mrocznej scenerii nocy dziecko dostrzega króla elfów, który wyciąga do niego drapieżne dłonie, słyszy głosy jego córek. Przyroda przejmuje go trwogą, chłopiec zauważa w niej obecność metafizycznych sił, ojciec majaczenia syna kwituje krótko – to tylko mgła, wiatr, drzewa.
Autor, zderzając w balladzie realne z nierealnym, ukazuje dwa równouprawnione sposoby myślenia o rzeczywistości, interpretowania zjawisk świata. Przywołuje charakterystyczny dla romantyzmu konflikt rozumu i wiary.
Faust
Dramat romantyczny o wyraźnie rozluźnionej kompozycji. Utwór opiera się na motywie średniowiecznej legendy o alchemiku, doktorze Johannesie Fauście, który zaprzeda duszę diabłu za wieczną młodość i poznanie tajemnicy bytu. Ma je potwierdzić słowami: „Chwilo trwaj, jesteś piękna”.
Poprzez postać głównego bohatera autor ukazuje ograniczoność i nieprzydatność wiedzy naukowej jako tej, która pozostaje bezradna wobec odpowiedzi na pytania o prawa rządzące światem, dobro, zło, istotę bytu. Faust – uczony, mimo że nauce poświęcił całe życie, nie czuje się szczęśliwy i spełniony, bo nie znalazł wytłumaczenia dręczących go kwestii.
Mefistofeles, przywracając mu młodość i dając możliwość swobodnego przemieszczania się w przestrzeni, pozwala bohaterowi zdobywać wiedzę prawdziwą ale nie chroni go przed nieszczęściem i tragizmem. Aktywność Fausta sprawi, że rozkocha w sobie Małgorzatę i nieświadomie doprowadzi ją do zbrodni, z kolei zaprzestanie wszelkich działań stanie się równoznaczne z odkryciem zagadki bytu i oddaniem duszy.
Faust jest filozoficznym poematem na temat dobra i zła. Diabeł – uosobienie zła pobudzając bohatera do aktywności sprawia, że Faust odnajduje sens życia, oddaje swoją ziemię ludziom, by budowali na nim nowy, szczęśliwy świat. W ujęciu autora dobro jest inspirowane przez zło, zło niezbędne, by dobro zaistniało. Mefisto to „Tej siły cząstka mała,/ która złego wciąż pragnie, a dobro wciąż działa…”
Zapamiętaj!
- Czas burzy i naporu – po niemiecku Sturm und Drang to wczesny okres romantyzmu w Niemczech, nazwa pochodzi od tytułu dramatu Klingera uznanego za szczególnie reprezentatywny dla literatury tego okresu.
- Strój Wertera – niebieski frak i żółta kamizelka – stał się symbolem romantycznego buntu. Młodzi mężczyźni, którzy identyfikowali się z bohaterem, ubierali się właśnie w ten sposób, by manifestować swoje ideowe przekonania.
- Weltschmerz – inaczej ból istnienia, zwany również romantyczną „chorobą wieku”. Pisał o nim Werter w liście do Wilhelma, zanim jeszcze poznał Lottę, co sugeruje, że już wtedy myślał o samobójstwie.
Jego rola w literaturze
- Cieszył się uznaniem i szacunkiem środowiska literackiego w całej Europie – młodzi romantycy (np. Adam Mickiewicz!) pielgrzymowali do Weimaru, by spotkać się z Goethem.
- Wszechstronna i bogata twórczość Goethego wywarła ogromny wpływ na literaturę niemiecką i europejską.
- Goethemu zawdzięczamy nowe typy bohaterów literackich – bohatera werterowskiego i bohatera faustycznego.
- Jego twórczość bardzo silnie oddziaływała na wczesną fazę romantyzmu w Polsce.
- Jego Cierpienia młodego Wertera, „książka zbójecka” według słów Gustawa z IV cz. Dziadów, wywołały falę samobójstw wśród młodych ludzi.
Nudziarskie Cierpienia… wywołały wielki skandal w całej Europie. Trudno to sobie wyobrazić, prawda? Goethe wyrósł na rzecznika swojego pokolenia, a powieść stała się manifestem sentymentalizmu i preromantyzmu. Obwieszczała światu istnienie prawa ludzi do uczuć, była bardzo ważna dla młodych protestujących przeciwko racjonalizmowi i moralizatorstwu starszej generacji. Werterowska gorączka opanowała całą Europę i rozwijała się kilkadziesiąt lat po publikacji powieści. Powstawały liczne kontynuacje, parodie, opery i pieśni oparte na motywach z Cierpień… W Niemczech i we Francji młodzi ludzie popełniali samobójstwo z egzemplarzem powieści w ręku, dlatego krytycy oskarżali artystę o propagowanie nihilistycznych postaw i wywieranie szkodliwego wpływu na czytelników. Duchowni potępiali Goethego w kazaniach, a fakultet teologiczny w Lipsku domagał się wprowadzenia zakazu publikacji książki. W 1776 r. w Danii zabroniono publikacji nowego przekładu, powołując się na niezgodność powieści z doktryną religii luterańskiej. W latach 1783-1787 autor przerobił powieść. Dodał fragmenty, z których wynikało, że Werter cierpiał na zaburzenia psychiczne, co mogło odwieść czytelników od naśladowania bohatera.
Ważne pojęcia związane z Goethem
Sturm und Drang Periode – czyli czas burzy i naporu, okres w literaturze i kulturze niemieckiej zainicjowany w 1770 r. przez grupę młodych pisarzy (np. Johanna Wolfganga Goethego, Johanna Heinricha, Leopolda Wagnera). Program tego ruchu został sformułowany przez Goethego i teoretyka literatury Johanna Gottfrieda Herdera w piśmie O niemieckich cechach i sztuce niemieckiej.
O co chodziło młodym twórcom?
-
- Odrzucili obce wzorce literackie.
- Za podstawę swojej twórczości przyjęli niemiecką tradycję kulturową i literacką.
- Zwrócili uwagę na dużą wartość twórczości ludowej.
- Buntowali się przeciwko panującym stosunkom społecznym.
- Głosili kult indywidualizmu i geniuszu.
- Stawiali uczucie ponad rozumem.
- Wprowadzali do swoich utworów irracjonalizm i mistycyzm.
Nazwa Sturm und Drang Periode pochodzi od dramatu Maksymiliana Klingera Sturm und Drang.
Faustyzm – pragnienie wiecznej młodości, przekroczenia ludzkiej natury i protest przeciwko przemijaniu.
Werteryzm – jest to postawa i moda w literaturze i obyczajach na przełomie XVIII/ XIX w. Był to także sposób kreacji bohatera literackiego ukształtowany pod wpływem Cierpień młodego Wertera Goethego.
Typowe dla werteryzmu cechy to:
-
- melancholia
- pesymizm
- nadwrażliwość
- uczuciowość
- marzycielstwo
- indywidualizm
- poczucie odrzucenia i niezrozumienia
- przeżywanie nieszczęśliwej miłości
- próba samobójcza
Weltschmerz – czyli ból istnienia, jest to zwątpienie w sens życia, brak woli działania, melancholia i cierpienie duchowe. Weltschmerz towarzyszył wielu bohaterom wczesnego romantyzmu i zwany był chorobą wieku.
Odczuciu bólu istnienia towarzyszyło wszechogarniające znudzenie, konflikt ze społeczeństwem. Dla ambitnego, wrażliwego człowieka często jedynym sposobem na uwolnienie się od tego bólu było samobójstwo.
O Goethem zawsze możesz pisać:
- Johann Wolfgang Goethe to twórca preromantyczny. Bywa jednak zaliczany do niemieckich klasyków: jego dzieła, takie jak Ifigenia w Taurydzie i Torquato Tasso, to dramaty klasycystyczne (ze względu na temat i formę). Tematyka starożytna i formy antyczne widoczne są także w jego Elegiach rzymskich i Epigramatach weneckich (oba te dzieła powstały po Cierpieniach młodego Wertera). I tak oto pisarz żyjący w XVIII w., który odebrał klasyczne wykształcenie, stał się ojcem romantyzmu.
- Ostatnie słowa umierającego Goethego: „Więcej światła!” weszły do historii literatury jako wieloznaczny aforyzm.
- Cierpienia… stały się biblią romantyków. Były jedną z „książek zbójeckich”, które ukształtowały wrażliwość Gustawa. To właśnie z powodu Nowej Heloizy Rousseau i Cierpień… Goethego Gustaw przeklina fakt, że Ksiądz nauczył go czytać.
- Wzór nieszczęśliwej miłości, kiedy zakochany młodzieniec ubóstwiał i idealizował wybrankę, zagościł na stałe w literaturze romantycznej.
- Motyw faustowski to odwieczny model dążenia człowieka do nieśmiertelności, osiągnięcia wiecznej młodości, do zapanowania nad czasem i poznania tajemnicy życia i śmierci.
Zobacz:
Dlaczego Cierpienia młodego Wertera nazywamy dziełem preromantycznym?
Elementy autobiograficzne w powieści Goethego Cierpienia młodego Wertera