Omów sylwetkę twórczą Jana Chryzostoma Paska i zalety artystyczne Pamiętników.
Najpopularniejszym dziełem, w którym Sarmata przedstawia samego siebie, są Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska. Autor to znakomity gawędziarz, niestroniący od latynizmów i emocjonalizmów, piszący żywym, barwnym językiem. Można go uznać za typowego Sarmatę – jego życiorys jest wręcz modelowy: burzliwa i awanturnicza młodość, niewielkie umiłowanie ksiąg, wielkie za to lenistwo, ekstrawagancja i buta szlachecka. Brał udział w walkach, które przedstawia raczej jako okazję do nawiązania nowych znajomości, podtrzymania starych, picia i wesołej zabawy. Jest bezkrytyczny wobec siebie – bez zażenowania wspomina o swoim zachowaniu w obozie wojskowym czy podczas przedstawienia teatralnego (on i jego towarzysze pobili nieumiejętnych ich zdaniem aktorów). Następny etap w jego życiu to małżeństwo z rozsądku i życie ziemianina.
Autor Pamiętników wydaje się sympatyczny i zabawny, uosabia jednak najpaskudniejsze wady szlachty: pychę, ograniczenie umysłowe, bezrefleksyjność, pieniactwo, pijaństwo i brak świadomości politycznej.
Pamiętniki obejmują ponad 30 lat życia autora (1656-1688)
- Pierwszą część można nazwać „wojenną”, bo oddaje lata, gdy Pasek służył pod komendą Czarnieckiego. Część ta opisuje wiele przygód z życia wojskowego, np. walki ze Szwedami w Polsce i Danii. Datki i łupy ściągane od ludności nie świadczą o skromności wojsk, a liczne przykłady męstwa i sławy Paska budzą podejrzenia.
- Druga część Pamiętników dotyczy życia na wsi, wzorca ziemiańskiego gospodarza (przypomina tu Reja Żywot człowieka poczciwego). Z tym, że poczciwość pana Olszówki jest dyskusyjna – ujawniają się tu spory sąsiedzkie, pycha, zrywania sejmów itp.
- Pamiętniki są dokumentem mentalności siedemnastowiecznego szlachcica Sarmaty, prezentują obyczajowość w wojsku i na wsi. Są także źródłem historycznym, wspominają o takich wydarzeniach historycznych, jak: walka ze Szwedami, wojny z Moskwą, walki z Tatarami, a nawet odsiecz Wiednia.
Sceny z wojennej tułaczki:
- Obrazy z Danii, gdzie wojował Pasek pod komendą Czarnieckiego. Dowiadujemy się z nich wielu ciekawostek, a także informacji o mentalności samego Paska. Oto nasz Sarmata gorszył się, iż mieszkańcy Danii spali nago. W Polsce „tego i żona przy mężu nie uczyni” – tłumaczyli nasi z pogardą. Również kuchnia tamtejsza nie smakowała Paskowi: zwłaszcza kaszankę odrzucał, był natomiast wielbicielem ryb i zachwycał się mnogością ich gatunków. Przyznaje się też Pasek do romansu z pewną piękną Dunką, która zakochała się w nim bez pamięci (bądźmy ostrożni, Pasek lubi koloryzować). Pozostawił ją jednak w dalekiej Danii i rychło po powrocie – ożenił się z polską szlachcianką.
- Pożegnanie z ukochanym dereszem. Od tego epizodu zaczynają się Pamiętniki, i przyznać trzeba, że w tej akurat scenie Pasek wzbudza sympatię. Koń jego padł w bitwie – i widać, że wierne zwierzę było bliskie Paskowemu sercu. Na nim pożegnał dom rodzinny, na nim ruszał na wojnę – coś więcej niż przywiązanie i przyjaźń wynika z lirycznego pożegnania.
Sceny z życia ziemiańskiego:
Ożenek. Historia całkiem zwykła: żołnierz zmęczony wojną zapragnął ustatkować się i ożenić. Swatano mu dwie panny: Radoszowską i Śladkowską. Ta druga bardziej przypadła Paskowi do gustu: „bo tam o jej wiosce powiadali, że nie tylko pszenica, cybula w polu na każdym zagonie, gdzie je wsiejesz, urodzi się”. Panna zresztą podobno była „zła jak jaszczurka, i bez mała nie podpija” (!). Czy to, czy też może jednak porywy serca spowodowały, że Jan Chryzostom Pasek wybrał trzecią damę – Annę Łącką z Olszówki i zaczął gospodarować w jej Olszówce. Miał też nadzieję na potomstwo: ale nic z tego nie wyszło. Pasek święcie wierzył, że to przez klątwę złych ludzi (najpewniej zazdrosne panny – krewniaczki). Pisze tak: „Bo uczyniono jej (taka była fama), żeby więcej nie miała potomstwa; znajdowaliśmy w łóżku różne rzeczy i ja sam znalazłem spróchniałych sztuk kilka z trumny”.
Wśród artystycznych zalet Pamiętników można wymienić:
- barwny, potoczny, czasem dosadny styl epizodów fabularnych,
- wyraźny talent gawędziarski autora,
- sprawne, żywe opisy batalistyczne,
- typ narracji zbliżony do powieściowego,
- liczne oracje, humor i ironię.
Zobacz:
Sarmatyzm w utworach Jana Chryzostoma Paska i Wacława Potockiego.
Pamiętniki Paska dokumentem mentalności XVII-wiecznego szlachcica Sarmaty.
Gdzie szukać wizerunku szlachty w literaturze po epoce baroku?