Trudno go przecenić. Nie będzie przesady w stwierdzeniu, że bez ich znajomości Sienkiewicz nie napisałby Trylogii.
- Zachwyca nas bogactwo scen obyczajowych w powieści Sienkiewicza, jego drobiazgowa znajomość siedemnastowiecznej broni i ówczesnych technik walki, a tymczasem wszystko to zawdzięcza Paskowi, u którego co rusz napotykamy z rozmachem kreślone, prawdziwie malarskie – czy może raczej filmowe – sceny batalistyczne.
- Do tradycji Pamiętników nawiązuje też bogata galeria postaci – po sarmacku walecznych i bohaterskich:
- Longinusa Podbipięty i Jana Skrzetuskiego z Ogniem i mieczem,
- przewijającego się przez całą Trylogię Michała Wołodyjowskiego.
- W Potopie pojawia się wódz Paska – Stefan Czarniecki.
- Prawdziwą esencją sarmatyzmu jest jednak Zagłoba: zadufany w sobie łgarz i mitoman, zawsze skłonny wypić szklanicę, mistrz pomysłowych forteli i autor soczystych przekleństw. Ma też, podobnie jak sam Pasek, kilka zalet: jest doskonałym gawędziarzem, szczerze kocha ojczyznę, pozostaje wierny królowi, nienawidzi jego zdrajców i wszystkich, którzy działają na szkodę Rzeczypospolitej.
- Do Pamiętników odsyła też Mickiewicz w Panu Tadeuszu. Tradycję sarmacką odnajdziemy tu w postaciach Sędziego Soplicy, Wojskiego czy wiernego sługi Gerwazego. Ci ludzie, niepozbawieni wad, lecz wyraźnie obdarzeni sympatią poety, są uosobieniem polskości, swojskiej, rodzimej tradycji i strażnikami powoli odchodzącego w przeszłość obyczaju – niestety, już ostatnimi.
Mit sarmacki w literaturze późniejszych epok
Sarmatyzm był ideologią o wielkiej sile oddziaływania. Nie przeminął wraz z epoką baroku, trwał w oświeceniu, wkradł się również w epokę romantyczną. Inspirował pisarzy nawet wówczas, gdy zgasł bezpowrotnie. Kontuszowa Rzeczypospolita, trochę zaściankowa, trochę parafialna, warcholsko-pieniacka żyje na kartach wielu utworów. Czasami odpycha i drażni, czasami bawi i śmieszy, czasami lśni pełnym blaskiem.uż ostatnimi.
Zobacz:
Omów sylwetkę twórczą Jana Chryzostoma Paska i zalety artystyczne Pamiętników.
Pamiętniki Paska dokumentem mentalności XVII-wiecznego szlachcica Sarmaty.
Sarmatyzm w utworach Jana Chryzostoma Paska i Wacława Potockiego.