Pamiętnikarstwo to typ domorosłej literatury, bardzo popularny w siedemnastowiecznej Polsce. Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska są tego najlepszym dowodem, a i najwybitniejszym zabytkiem tego rodzaju piśmiennictwa. Nie tylko Pasek pisał pamiętniki – stały się one modą baroku, szlachta prowadziła księgi domostw, notowano wydarzenia zarówno prowincjonalne, jak i istotne dla całego kraju. Pamiętniki stały się źródłem wiedzy o obyczajowości szlachty polskiej, źródłem historycznym, a także informacją o ówczesnym języku.
Wśród piśmiennictwa pamiętnikarskiego wyróżnić i zapamiętać trzeba:
- diariusze (pisane codziennie),
- zapisy gawędziarskie (gawędy, opowieści),
- raptularze (kroniki rodzinne).
Pamiętniki jako gatunek
Pamiętniki łatwo pomylić z dziełami historycznymi o swobodnym charakterze, bo formy te często się do siebie zbliżają. Teoria literatury mówi, że o uznaniu tekstu za pamiętnik decyduje głównie nastawienie, z jakim twórca zasiadł do pisania. Pamiętnik bowiem to utwór literacki, w którym autor pisze o przeszłości na podstawie własnych wspomnień z wyraźnym zamiarem ich spisania, a nie z zamiarem tworzenia historii wspominanego okresu. Informacje o intencjach pisarza najczęściej zawiera wstęp, ale nie jest to regułą. Aby zatem ustalić, czy mamy do czynienia z pamiętnikiem, czy też nie – pozostaje… czytać uważnie cały utwór.
Pierwsze polskie pamiętniki
Pochodzą z przełomu wieków XV i XVI. Najpierw były bardzo skromne, tak jak zapiski Biernata z Lublina, które są rodzajem małego curriculum vitae („drogi życiowej”). Zapowiadają one jedną z form pamiętnika – autobiografię, spisywaną prozą lub wierszem, ku pamięci przyszłych pokoleń; do autobiografii należy wczesnorenesansowa elegia O sobie samym do potomności Klemensa Janickiego. Równocześnie pojawia się inny typ pamiętnika – luźne zapiski osobiste na kartach kalendarzy. Zwano je raptularzami. Wiele z nich przetrwało do naszych czasów.
W XVI wieku rodzi się także diariusz. To dziennik – autor spisuje swoje wspomnienia na bieżąco, a nie po upływie jakiegoś czasu – podróży, zwanej wówczas peregrynacją. Do takich diariuszy podróży należy Peregrynacja do Ziemi Świętej i Egiptu Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła zwanego Sierotką w latach 1582-1584. Polski tekst, przełożony na łacinę przez księdza Tomasza Tretera, wkrótce wydano drukiem. W swojej epoce był bardzo poczytny, nie tylko zresztą w Polsce. W rodzinnej wersji językowej wydany został dopiero w wieku XX.
W XVII wieku rozbiła się bania z pamiętnikami! Pamiętnik to utwór literacki, w którym autor pisze o przeszłości na podstawie własnych wspomnień, z wyraźnym zamiarem ich spisania, a nie z zamiarem tworzenia historii wspominanego okresu. Informacje o intencjach pisarza najczęściej zawiera wstęp, ale nie jest to regułą.
Pisanie pamiętnika stało się modą. Dlaczego?
- Po pierwsze, wśród szlachty – bo też to ona głównie pisała – coraz więcej jest ludzi światłych, wykształconych. Modę na naukę dyktował, co prawda, renesans, ale zanim dotarła ona do szerszych kręgów, zdążyła zmienić się epoka. W ten sposób barok odziedziczył po renesansie ludzi o rozbudzonych aspiracjach twórczych.
- Po drugie, skłaniały do pisania czasy, w których wiele się działo. W XVII wieku walczyliśmy z Moskwą, Turcją, Tatarami, Szwecją. To naturalne, że uczestnicy takich wydarzeń chcieli je – jak choćby Jakub Łoś – opisać „na wieczną potomności pamiątkę”. Po trzecie, pisanie było sposobem dokumentowania szlacheckiego pochodzenia. Otóż opisując swoje przygody, wymieniano przodków po mieczu, czyli ze strony ojca, i po kądzieli, czyli ze strony matki.
Zobacz:
Omów sylwetkę twórczą Jana Chryzostoma Paska i zalety artystyczne Pamiętników.
Gdzie szukać wizerunku szlachty w literaturze po epoce baroku?
Pamiętniki Paska dokumentem mentalności XVII-wiecznego szlachcica Sarmaty.
Sarmatyzm w utworach Jana Chryzostoma Paska i Wacława Potockiego.