Wśród tych, którzy publikowali i głosili myśl nowej epoki, wymienić należy nazwiska:
- August Comte – Wykłady filozofii pozytywnej
- Herbert Spencer (czyt. Spenser) – Wstęp do socjologii
- Hipolit Taine (czyt. Tein) – Rasa, środowisko, moment
- John Stuart Mill – Co to jest utylitaryzm?
Dzieła tych filozofów naświetlały różne punkty problemowe, lecz zasadą ogólną było odrzucenie irracjonalizmu i cudowności romantycznej na rzecz naukowej, racjonalnej i praktycznej interpretacji świata. Postęp w nauce, medycynie, inżynierii spowodował inne spojrzenie na sytuację człowieka. Koniec z duchami – wyparł je konkret i rzetelna wiedza. Filozofów europejskich i ich poglądy najlepiej scharakteryzować, łącząc ich z pojęciami, które głosili:
August Comte
Od niego się zaczęło. Ów francuski filozof w swym sześciotomowym Kursie filozofii pozytywnej zaczął od zwrócenia uwagi na wielką różnicę w rozwoju nauk przyrodniczych i społecznych. Wychodził z założenia, że te pierwsze spełniają swoje zadanie, coraz lepiej wyjaśniając mechanizmy rządzące otaczającym nas światem. Te drugie jednak, według Comte’a, nie dorastają im do pięt. Ludzkość, jego zdaniem, wie już niemal wszystko o naturze i swoim otoczeniu, nie wiedząc niemal nic o mechanizmach rządzących życiem społecznym. Te zaś, jak twierdzi Comte, można badać metodami charakterystycznymi dla nauk przyrodniczych. Wszelkie nieszczęścia ludzkości, jej wzajemne wyniszczanie się przez wojny i nierówności społeczne biorą się, po pierwsze, z niezrozumienia praw rządzących społecznościami, po drugie zaś – z będącej rezultatem tego zupełnej niemożności zbudowania sensownego i zapewniającego powszechną pomyślność systemu społecznego. Tymczasem, jak twierdził filozof, całkiem możliwe jest zarówno to pierwsze, jak i to drugie. Zaczynając od poważnych badań, będzie można następnie przejść do społecznych modyfikacji – do stanu, w którym wszelkie dokonania ludzkości służyć będą już tylko pomnażaniu jej szczęścia.
Owo przekonanie, iż ludzkość i natura rządzą się tymi samymi prawami, nazywane jest w historii filozofii monizmem przyrodniczym.
Filozofia Comte’a była bardzo radykalna w kwestiach społecznych. Zakładała stopniową globalizację społeczeństwa, a także zanik dotychczasowych wierzeń religijnych i obyczajów.
Comte głosi, że:
- filozofia pozytywna ma sens praktyczny – ma służyć poprawie życia, badać przedmioty rzeczywiste i rzeczy dostępne rozumem,
- celem tej filozofii jest uzyskanie wiedzy pewnej,
- wzorem postępowania filozofa są nauki przyrodnicze (fizyka, chemia) i ich metody: eksperyment i obserwacja,
- przedmiotem badań mogą być tylko fakty fizyczne, a nie psychiczne, gdyż o psychice wiedzy pewnej posiąść nie można.
Co znaczy „pozytywny” według Comte’a?
- Pozytywny – czyli realny, w opozycji do opartego na cudowności i fantazji
- Pozytywny – czyli użyteczny
- Pozytywny – czyli konstruktywny, budujący; w opozycji do negatywnego, burzącego
- Pozytywny – czyli społeczny, a nie jednostkowy
- Pozytywny – czyli pewny i określony
John Stuart Mill – utylitaryzm
Ten angielski filozof największych odkryć – naprawdę przełomowych! – dokonał na polu logiki, co w kontekście pozytywizmu niezbyt nas interesuje. Prócz tego jednak zajmował się sprawami społecznymi, co interesuje nas jak najbardziej. Na tym polu uważa się go za kontynuatora myśli pozytywistycznej.
W sprawach społecznych był zwolennikiem liberalizmu i jednocześnie utylitaryzmu.
- Jego liberalizm opierał się na przekonaniu, że miarą wartości społeczeństw jest dawanie jednostkom prawa do samodzielnego rozwoju. Podstawowym zadaniem państwa ma być strzeżenie tej wolności w odniesieniu do wszystkich grup społecznych.
- Jeśli zaś idzie o utylitaryzm, to Mill uważał go za podstawowe prawo etyki. Utylitarne to to samo co użyteczne. Tylko to, co może się przydać społeczeństwu i człowiekowi, ma prawdziwą wartość. Co zaś znaczy „przydać się”? Według Milla znaczy to: zapewnić mu największe możliwe szczęście. Oczywiście niezmiernie ważne jest tu słowo możliwe, które kładzie nacisk na to, że owo szczęście podlega rozmaitym ograniczeniom; do podstawowych ograniczeń należy dobro innych członków społeczności. Samo szczęście zaś Mill rozumiał w bardzo pozytywistyczny sposób. Definiował je jako jednoczesną przyjemność i brak cierpienia.
Herbert Spencer – ewolucjonizm
Ten pan, także Anglik, wprowadził do filozofii pozytywistycznej dwa inne, bardzo istotne pojęcia.
- Pierwsze z nich to ewolucjonizm. W myśl tego poglądu ludzkość podlega nieustannemu rozwojowi polegającemu na wyłanianiu się kolejnych, coraz wyżej zorganizowanych form bytu z początkowego bezładu. Każda społeczność również przechodzi określone fazy rozwoju – w wypadku jednych społeczności dzieje się to szybciej, w wypadku innych – wolniej. W trakcie tej ewolucji wykształcają się rozmaite składniki kultury i cywilizacji, jak rodzina, obrzędy, obyczaje, instytucje obrony, kościoły, grupy społeczne, wreszcie instytucje państwowe i organizacje przemysłowe.
- Z tym wiąże się pojęcie organicyzmu.
Zdaniem Spencera wszystkie te instytucje tworzą swoisty organizm społeczny. Funkcjonuje on na zasadach zbliżonych do biologicznych: poszczególne komórki, organy tego organizmu, wypełniając swoje zadania, są zawsze powiązane z pozostałymi. I tak jak w każdym organizmie – schorzenie lub niedorozwój staje się przyczyną słabszego funkcjonowania pozostałych. Należy więc dbać o „zdrowie” społeczeństwa, pamiętając, że wymaga ono jednoczesnego rozwoju wszystkich jego elementów, a także równej dbałości o każdy z nich. Należy również uważać w wypadku odgórnego likwidowania jakichś tradycji i obyczajów czy na pozór przestarzałych instytucji społecznych. Może się bowiem okazać, że usunięcie takiego narządu zaburzy równowagę całego organizmu.
Uwaga!
Ewolucjonizm Spencera zyskał dodatkowo na popularności po odkryciach Karola Darwina. Ów wielki biolog znalazł pierwsze dowody potwierdzające hipotezę ewolucji w przyrodzie i sformułował wniosek o doborze naturalnym oraz walce gatunków. Odkrycia te wywołały ogromną burzę. Uderzyły bowiem w sam środek biblijnej opowieści o stworzeniu świata, wówczas wciąż jeszcze rozumianej mniej lub bardziej dosłownie. Większość myślicieli pozytywistycznych i scjentystycznych prędzej czy później przyjęła wyniki badań Darwina, dokonując rozmaitych rozwinięć teorii społecznych Spencera w myśl darwinizmu.
Hipolit Taine – determinizm
Ten francuski filozof, historyk i teoretyk sztuki uznawany jest za właściwego twórcę naturalizmu.
- Pod pojęciem tym kryje się przekonanie, że życiem człowieka rządzą takie same prawa jak te, które działają w przyrodzie. Wszelkie problemy psychiczne i etyczne, wszystko to, co inni uważać by mogli za sprawy „duchowe”, jest, zdaniem naturalisty, wytworem środowiska i uwarunkowań biologicznych. Podstawowym zaś prawem ówczesnej biologii była świeżo sformułowana teoria doboru naturalnego (determinizmu) – brutalnej walki o byt, którą toczą między sobą gatunki i ich przedstawiciele. Prawo to, jak twierdzili naturaliści, łatwo przekłada się na ludzkie działania – niemal wszystkie one są mu podporządkowane.
- Pisząc o historii czy sztuce, Taine używał terminów biologicznych. Mówił o gatunkach, typach, klasach, czynnikach środowiskowych. Interpretował fakty historyczne i literackie, biorąc za punkt wyjścia trzy podstawowe czynniki:
- rasę,
- środowisko
- i moment dziejowy.
Był przekonany, że każda istota i każde zjawisko są określone przez zespół takich właśnie warunków zewnętrznych. Ponieważ zaś, wedle jego założeń, zjawiska kulturowe rządzone są przez takie same jak przyroda prawa, można je badać takimi samymi metodami, czyli – grupując zjawiska podobne do siebie w typy i poszukując ich wspólnych przyczyn. Kiedy zastosował swój determinizm do badań nad sztuką, dostrzegł w niej świadectwo duchowej ewolucji społeczeństwa.
Idee Taine’a spotkały się z wielkim oddźwiękiem wśród pisarzy. We Francji wykształcił się cały prąd literacki określany mianem naturalizmu. Jego najważniejszymi przedstawicielami byli bracia Goncourt i Emil Zola. Literaccy naturaliści w swych dziełach starali się przedstawiać życie człowieka w świetle owych biologicznych uwarunkowań, sprowadzając większość motywów jego postępowania do podstawowej zasady naturalnej walki o byt.
Najważniejsze determinanty człowieka według Taine’a to:
- rasa (jakie cechy dziedziczy),
- środowisko (gdzie się wychowuje),
- moment dziejowy (w jakiej chwili historycznej żyje).
Pamiętaj terminy:
- utylitaryzm – idea użyteczności wszelkich działań, w tym sztuki – to też program,
- scjentyzm – wiara w siłę nauki,
- organicyzm – społeczeństwo funkcjonuje tak jak żywy organizm,
- praktycyzm – zamiast walki przemyślane działania.
Zapamiętaj!
Ewolucjonizm
Twórcą ewolucjonizmu jest Herbert Spencer. W myśl tego poglądu ludzkość podlega nieustannemu rozwojowi wydając jednostki coraz doskonalsze i lepiej przystosowane do życia. Podobny rozwój ‘w górę’ przechodzą również całe narody, wyłaniając z siebie coraz doskonalsze fory kultury i cywilizacji jak: obrzędy, obyczaje, systemy obrony, instytucje społeczne i przemysłowe. Z pojęciem ewolucjonizmu wiąże się termin organicyzm. Zdaniem filozofa wszystkie te instytucje tworzą coś na kształt organizmu społecznego – każda z tych „komórek” pełni określona funkcję i gdy zachoruje, jest przyczyna słabszego funkcjonowania pozostałych.
Determinizm
Głosicielem determinizmu był Hipolit Taine. Zgodnie z ta teorią życie i działalność człowieka jest z góry określona , czyli zdeterminowana, rasą ( czynniki genetyczne), środowiskiem ( warunki życia) oraz momentem historycznym.
Utylitaryzm
Jest to pogląd etyczny, którego twórca jest John Stuart Mill. U jego podstaw leży przekonanie, że to co dobre jest zawsze pożyteczne. Teoria Milla zakłada, że każdy człowieka ma prawo dążyć do własnego szczęścia, ale w dążeniu tym powinien mieć na celu przede wszystkim dobro ogółu.
Zobacz:
Program i filozofia epoki realizmu. Wymień pojęcia i ich znaczenie
Przedstaw założenia, twórców i przykłady naturalizmu w Europie