Utylitarna – znaczy użyteczna. Czego można oczekiwać od literatury? Oczywiście – żeby, jako dziedzina praktyczna, przyniosła czytelnikom korzyści w następujących formach:
- pouczała, oświecała w kwestiach moralnych, prawdy o człowieku i historii,
- propagowała program obowiązujący w danej epoce,
- przedstawiała wzorce godne naśladowania.
Jak to odbywa się w epoce pozytywizmu?
- Pouczenie moralne znajdujemy na przykład w noweli Bolesława Prusa pt. Powracająca fala.
Przestroga pisarza brzmi: uważaj, zło wyrządzone komuś może powrócić, jak fala odbita od brzegu! Sprawdza się to zresztą na osobie głównego bohatera – Niemca Adlera. Czytelnik, który ma coś na sumieniu może poczuć się niepewnie…
- Nauka miłości ojczyzny jest celem tych utworów, które odwołują się do powstania listopadowego – jak np. Gloria victis Elizy Orzeszkowej.
Upamiętnić to wydarzenie i uczcić poświęcenie powstańców, nauczyć odbiorców patriotyzmu – taki cel przyświeca noweli.
- Podobnie jest w przypadku Trylogii Henryka Sienkiewicza, choć tu dochodzą jeszcze inne zadania literackie: „pokrzepić serca”, czyli dodać otuchy i nadziei narodowi żyjącemu w niewoli zaborów.
„Propaganda” programu pozytywistów ma miejsce w wielu powieściach tendencyjnych i w nowelach.
- Szkice węglem Henryka Sienkiewicza ukazują potrzebę scjentyzmu i pracy u podstaw, zresztą pracy organicznej także, gdyż układ chłop – pan – urzędnik – ksiądz dowodzi, że cały organizm jest chory.
- Niedola chłopa i konieczność pomocy tej klasie – to idee głoszone w poezji Marii Konopnickiej.
Mendel Gdański tej autorki nawołuje do tolerancji i równouprawnienia Żydów.
- Marta Elizy Orzeszkowej ukazuje konieczność kształcenia (scjentyzm) i emancypacji kobiet – główna bohaterka po śmierci męża pozostaje zupełnie bezradna w świecie, który nie toleruje pracujących kobiet.
- Nad Niemnem – to wielka pochwała pracy, propaguje myśl, by walczyć o polskość, dbając o polską ziemię, zwalcza postawy romantyczne.
Wzory do naśladowania zapełniają karty powieści realizmu.
- Oto wzór patrioty wrysowany w Potop: nawrócony Kmicic, trzech zacnych rycerzy: Wołodyjowski, Skrzetuski, Ketling – ojczyźnie poświęcają wszystko, nawet miłość i życie.
- Oto Justyna Orzelska i Janek Bohatyrowicz z Nad Niemnem – ich przykład naucza, że sensowne i uczciwe życie może być takie tylko dzięki pracy i prawdziwemu, szczeremu uczuciu – nawet, gdy jest to tzw. „mezalians”.
- Wokulski (Lalka Prusa), który dorobił się fortuny, jest godny naśladowania, gdy weźmiemy pod uwagę jego energię, siłę działania i pomoc biednym.
- Nauczycielka z noweli A… b… c… niesie ziarno wiedzy wśród najbiedniejszych dzieci.
Literatura pozytywizmu obfituje także w antyprzykłady – czyli postacie, których naśladować nie należy.
Są to:
- Emilia Korczyńska i Kirło z Nad Niemnem,
- panna Izabela z Lalki,
- „dobra” pani z noweli Orzeszkowej,
- Adler z Powracającej fali itd.
Wniosek:
Tę literaturę można śmiało nazwać dydaktyczną, czyli oddziaływającą na odbiorcę w sposób wychowawczy i pouczający.
Pamiętaj!
Powieść w pozytywizmie:
- powieść tendencyjna (lata sześćdziesiąte)
- powieść realistyczna (lata siedemdziesiąte, osiemdziesiąte)
- powieść naturalistyczna (wkracza w końcu lat osiemdziesiątych)
Zobacz:
https://aleklasa.pl/liceum/c155-powtorka-z-epok-literackich/c164-pozytywizm/tematy-literatury-pozytywistycznej
Jak literatura pozytywizmu przedstawia niedolę chłopa i nędzę wsi polskiej XIX wieku?
https://aleklasa.pl/liceum/c111-jak-odpowiadac-z-polskiego/realizm-pozytywizm/c140-pozytywizm-w-polsce/scharakteryzuj-program-spoleczny-polskiego-pozytywizmu